studieplan mindfulness based cognitive therapy
advertisement
STUDIEPLAN MINDFULNESS BASED COGNITIVE THERAPY LES 1 Introductie in de mindfulness based cognitive therapy Volledig leven in het nu Voorproefje op de rest van de opleiding De eerste les De rest van de opleiding Wat is mindfulness based cognitive therapy? Mindfulness based cognitive therapy als term Mindfulness Based Cognitive Therapy Verschillende vormen van aandachtsmeditatie Boeddhistische oorsprong Mindfulness based stress reduction (MBSR) Zelfontwikkeling 1: Een momentje leven in het nu Vormen van psychotherapie Psychotherapie Eerste generatie gedragstherapie Klassieke conditionering Operante conditionering Tweede generatie gedragstherapie Cognitieve gedragstherapie Derde generatie gedragstherapie Acceptance and commitment therapy (ACT) Dialectische gedragstherapie (DGT) Functioneel analytische gedragstherapie (FAP) Metacognitieve gedragstherapie Focus van mindfulness based cognitive therapy Kernvaardigheden Centrale behandeldoelen Overige vaardigheden Zelfontwikkeling 2: De gedachtetrein stopzetten Ontwikkelen van een onderhoudstherapieversie voor depressie Het probleem depressie Depressie kost veel geld Traditionele methode om terugval bij depressie te voorkomen Gevoeligheid voor een depressieve terugval Terugvalpreventie door middel van cognitieve therapie Terugvalpreventie met behulp van mindfulness Combineren van cognitieve therapie en mindfulness based cognitive therapy Theoretisch model Het probleem: de malende geest Twee modi van de geest Doe-modus Zijn-modus Van de ene naar de andere modus Zelfontwikkeling 3: Uitstellen van het oordeel D:\317501291.doc -1- Werkwijze, doelgroep en duur van de behandeling Werkwijze Waarom in groepsvorm? Omvang van de groep De doelgroep Kan iedereen mediteren? Keuze voor mindfulness based cognitive therapy Wie kan mindfulness based cognitive therapy uitvoeren? Zelf beoefenen van mindfulness Wetenschappelijk bewezen effectiviteit Wetenschappelijk onderbouwd Kritiek op mindfulness based cognitive therapy Effectiviteit van mindfulness based cognitive therapy LES 2 De eerste stappen in mindfulness based cognitive therapy Overzicht mindfulness based cognitive therapy Intake Acht sessies Fase 1: Gericht aandacht geven zonder oordelen Fase 2: Herkennen en aanpakken van stemmingswisselingen De rol van de trainer Creëren van een kader voor meditaties Problemen die zich kunnen voordoen Het leiden van de meditaties De lichaamshouding De instructies Meegaan met het proces Bespreken en nabespreken Nieuwsgierige en aandachtige houding van de trainer Plannen en voorbereiden van sessies Praktische tips voor de (toekomstige) trainer Dagelijks oefenen Leg dagelijks alles even stil Begin altijd bij je lichaam Observeren van dagelijkse reacties Aandacht voor wat er om je heen gebeurd Wees niet te streng voor jezelf Zelfontwikkeling 4: Letten op je ademhaling Intake Onderdelen van het intakegesprek Kennismaken Kennismaken met de trainer Kennismaken met mindfulness based cognitive therapy Inventariseren van problemen, klachten en in stand houdende factoren Inventariseren van problemen en klachten Problematische inventarisaties D:\317501291.doc -2- Inventariseren van mogelijke in stand houdende factoren Identificeren van de vermeende bekrachtiger Vragen stellen Topografische analyse Eigen kennis en ervaring Toetsen van de hypotheses over vermeende bekrachtiger Inventariseren van de hulpvraag Analyse Algemene informatie Actuele problematiek Problemen, klachten en in stand houdende factoren Hulpvraag Psycho-educatie Indelen in een groep Sessie 1: Bewust worden en zijn Automatische piloot en mindfulness Voorbereiding sessie 1 door de trainer Sessieopbouw Kort inleidend praatje Voorstelronde Rozijnoefening Lichaamsscan Huiswerk Afronden van de sessie Aandacht voor de ademhaling Overzicht opbouw sessie 1 Mindfulnessoefening 1: Rozijnoefening Uitleg vooraf Instructies rozijnoefening Nabespreking rozijnoefening Inzicht Zelfontwikkeling 5: Rozijnoefening Mindfulnessoefening 2: Lichaamsscan Uitleg vooraf Instructies lichaamsscan Nabespreken lichaamsscan Inzicht Zelfontwikkeling 6: Lichaamsscan Huiswerk Huiswerkopdracht lichaamsscan Huiswerkopdracht momentje leven in het nu Huiswerkopdracht aandachtig eten Aandacht voor de ademhaling Samenvatting eerste sessie In de volgende les LES 3 Gericht aandacht geven Sessie 2: Omgaan met weerstand D:\317501291.doc -3- Lichaamsscan vooraf Weerstand en obstakels Voorbereiding sessie 2 door trainer Sessieopbouw Lichaamsscan Bespreken huiswerk Oefening gedachten en gevoelens Huiswerk Afronden van de sessie Zitmeditatie Overzicht opbouw sessie 2 Bespreken lichaamsscan en huiswerk Bespreken lichaamsscan Bespreken huiswerk Positief voorbeeld Negatief voorbeeld Weerstandsproblemen Onzekerheid Aandacht erbij houden Juiste omstandigheden om te mediteren Spanning, stress en pijn Praktische problemen Tijd Verveling In slaap vallen Te sterk proberen Van slag raken Cognitieve oefening 1: Gedachten en gevoelens Uitleg vooraf Instructies gedachten en gevoelens Nabespreking gedachten en gevoelens Inzicht Huiswerk Lichaamsscan Momentje leven in het nu Zitmeditatie Cognitieve oefening 2: Logboek prettige gebeurtenissen Stappenplan Mindfulnessoefening 3: Zitmeditatie Instructies Samenvatting tweede sessie Zelfontwikkeling 7: Zitmeditatie Sessie 3: Aandacht voor de ademhaling Ademhaling Voorbereiding sessie 3 Sessieopbouw Concentratie op zien of horen Zitmeditatie Bespreken huiswerk Drie minuten ademruimte Huiswerk Afronden van de sessie D:\317501291.doc -4- Mindful lopen Overzicht opbouw sessie 3 Mindfulnessoefening 4: Concentratie op zien of horen Uitleg vooraf Instructies zieoefening Instructies hooroefening Mindfulnessoefening 5: Uitgebreide zitmeditatie Uitleg vooraf Instructies uitgebreide zitmeditatie Nabespreken uitgebreide zitmeditatie Inzicht Bespreken huiswerk Mindfulnessoefeningen Cognitieve oefening: logboek prettige gebeurtenissen Afdwalen van de geest Gedachten proberen te controleren Oordelen Automatische denkpatronen Vervelende fysieke gewaarwordingen Sterke emoties Mindfulnessoefening 6: Drie minuten ademruimte Uitleg vooraf Instructies drie minuten ademruimte Nabespreken drie minuten ademruimte Huiswerk Uitgebreide zitmeditatie Mindful lopen Drie minuten ademruimte Cognitieve oefening 3: Logboek van onprettige gebeurtenissen Mindfulnessoefening 7: Mindful lopen Uitleg vooraf Instructies mindful lopen Samenvatting derde sessie Zelfontwikkeling 8: Mindful lopen Sessie 4: In het hier en nu blijven In het hier-en-nu blijven Voorbereiding sessie 4 Sessieopbouw Concentratie op zien of horen Zitmeditatie Bespreken huiswerk Territorium van depressie afbakenen Drie minuten ademruimte Huiswerk Afronden van de sessie Aandacht voor de ademhaling Overzicht opbouw sessie 4 Mindfulnessoefening 8: Uitgebreide zitmeditatie (2) Uitleg vooraf Instructies uitgebreide zitmeditatie (2) D:\317501291.doc -5- Zelfontwikkeling 9: Uitgebreide zitmeditatie (2) Bespreken huiswerk Mindfulnessoefeningen Cognitieve oefening: logboek onprettige gebeurtenissen Wittebroodsweken en hard werken Voorkeur voor de mindfulnessoefeningen Afkeer van de mindfulnessoefeningen In het hier en nu blijven Volhouden Cognitieve oefening 4: Territorium van depressie afbakenen Automatische negatieve gedachten Vragenlijst automatische gedachten Inzicht verschaffen Symptomen van depressie Diagnostische criteria voor een depressieve stoornis Drie minuten ademruimte Nabespreken drie minuten ademruimte Zelfontwikkeling 10: Drie minuten ademruimte Huiswerk Uitgebreide zitmeditatie (2) Drie minuten ademruimte Samenvatting vierde sessie LES 4 Herkennen en aanpakken van stemmingswisselingen Inleiding Sessie 5: Accepteren van de situatie Toelaten en accepteren Voorbereiding sessie 5 Sessieopbouw Zitmeditatie Bespreken huiswerk Drie minuten ademruimte Huiswerk Afronden van de sessie Mindful lopen Overzicht opbouw sessie 5 Mindfulnessoefening 9: Uitgebreide zitmeditatie (3) Uitleg vooraf Instructies uitgebreide zitmeditatie (3) Bespreken uitgebreide zitmeditatie (3) Toelaten en accepteren Het is oké Laat me voelen Accepteren Inzicht uitgebreide zitmeditatie (3) Bespreken huiswerk Mindfulnessoefeningen Drie minuten ademruimte Verder uitbreiden van de drie minuten ademruimte D:\317501291.doc -6- Toepassen van de drie minuten ademruimte Huiswerk Uitgebreide zitmeditatie (3) Drie minuten ademruimte Samenvatting van sessie 5 Zelfontwikkeling 11: Problemen aanvaarden en accepteren Sessie 6: Gedachten zijn geen feiten Negatieve stemmingen en gedachten Voorbereiding sessie 6 Sessieopbouw Zitmeditatie Bespreken huiswerk Oefening stemmingen, gedachten en andere gezichtspunten Omgaan met negatief denken, bestaande uit de ademruimte en daarop volgende maatregelen Huiswerk Uitleg voorbereiding einde training Afronden van de sessie Overzicht opbouw sessie 6 Mindfulnessoefening 10: Uitgebreide zitmeditatie (4) Uitleg vooraf Instructies uitgebreide zitmeditatie (4) Bespreken uitgebreide zitmeditatie (4) Bespreken huiswerk Gedachten als gedachten zien Gedachten zijn geen feiten Cognitieve oefening 5: Stemming, gedachten en andere gezichtspunten Uitleg vooraf Stappenplan oefening stemming, gedachten en andere gezichtspunten Typische reacties van deelnemers Omgaan met negatief denken Ademruimte Opties na de ademruimte Doelen Huiswerk Willekeurige meditatie Drie minuten ademruimte Uitleg voorbereiding einde training Samenvatting sessie 6 Sessie 7: Zorgen voor jezelf Voor jezelf zorgen Voorbereiding sessie 7 Sessieopbouw Zitmeditatie Bespreken huiswerk Oefening activiteit en stemming Lijst van prettige activiteiten maken Identificeren van terugvalsignalen Identificeren van acties om terugval tegen te gaan D:\317501291.doc -7- Omgaan met negatief denken, bestaande uit de ademruimte en daarop volgende maatregelen Huiswerk Afronden van de sessie Mindful lopen Overzicht opbouw sessie 7 Bespreken huiswerk Oefenen zonder gesproken instructies Cognitieve oefening 6: Activiteit en stemming Uitleg vooraf Stappenplan oefening stemming, gedachten en andere gezichtspunten Typische reacties van deelnemers Cognitieve oefening 7: Lijst van positieve en prettige ervaringen maken Activiteiten bij een sombere stemming Cognitieve oefening 8: Identificeren van terugvalsignalen De cirkel doorbreken Cognitieve oefening 9: Identificeren van acties om terugval tegen te gaan Huiswerk Willekeurige meditatie Drie minuten ademruimte Ontwikkelen alarmsysteem Ontwikkelen actieplan Voorbeeld actieplan Samenvatting van de zevende sessie LES 5 Mindfulnessoefeningen en toepassingen bij kinderen Sessie 8: Blik op een zelfstandige toekomst Voorbereiding sessie 8 Sessieopbouw Lichaamsscan Bespreken huiswerk Bespreken hele training Bespreken discipline Bespreken toekomstplannen Afronden van de training Steen-, knikker- of kraalmeditatie Overzicht opbouw sessie 8 Bespreken lichaamsscan Positieve reacties Negatieve reacties Bespreken huiswerk Mindfulnessoefeningen Alarmsysteem en actieplannen Bespreken hele training Bespreken toekomstplannen Mindfulness in het dagelijks leven Actieplannen voor terugvalpreventie Afspraken over follow-up D:\317501291.doc -8- Mindfulnessoefening 11: Steen-, knikker- of kraalmeditatie Uitleg vooraf Instructies steen-, knikker- of kraalmeditatie Samenvatting van sessie acht en afsluiting van de training De toekomst Dagelijkse aandacht Overige tips voor dagelijkse aandacht Mindfulness based cognitive therapy bij kinderen Mindfulness bij kinderen tot en met dertien jaar Mindfulness bij jongeren Accepteren van egocentrisme Werk maken van samenwerking Betrek naasten bij de training Beeldspraak Metaforen Concrete voorbeelden Spelletjes en quizzen (Poppenkast) poppen Pseudobehandelaar Voorbeeldfunctie Vertellen van verhalen Vertellen van halfgestructureerde en open verhalen Therapeutische verhalen Visualisatie Striptekeningen Tekenopdrachten Computeropdrachten en gebruik van mobiele telefoon Het mindfulness based cognitive therapy proces bij jongeren Meditatiehouding Zitten Liggen Gesloten ogen Communiceren Aanpassen aan kinderen Sessie 1: Ik en mijn adem Rozijnoefening of spel zintuigen ervaren Lichaamsscan Ademruimte Huiswerk Sessie 2: De stille, rustige plek Concentratiespel: gevuld glas Ontwikkelen van een stille rustige plek Huiswerk Gronden als een boom Sessie 3: Het babbelaartje Concentratiespel: pingpong blazen Huiswerk Sessie 4: Onplezierige ervaringen Huiswerk Sessie 5: Stevig als een berg Aandachtig ademhalen D:\317501291.doc -9- Schud je los Huiswerk Sessie 6: Gevoelens Aandachtig ademhalen: lichaam en geest verbinden Smeltend ijsspel Het benoemen van gevoelens, feiten en oordelen Huiswerk Sessie 7: Metta Hoe verhelder ik de geest? Radicale vriendelijkheid Huiswerk Springspel Sessie 8: Nog even herhalen Aanpassen aan jongeren Sessie 1: Bewust worden en zijn Sessie 2: Omgaan met weerstand Sessie 3: Aandacht voor de ademhaling Sessie 4: In het hier en nu blijven Sessie 5: Accepteren van de situatie Sessie 6: Gedachten zijn geen feiten Sessie 7: Zorgen voor jezelf Sessie 8: Blik op een zelfstandige toekomst Vaak voorkomende problemen tijdens therapie met kinderen en jongeren Kinderen die zwijgen Beperkte cognitieve en mondelinge vaardigheden Gebrek aan motivatie Geen huiswerk maken Rol van de ouders In de volgende les LES 6 Therapeutische vaardigheden en strategieën Inleiding Therapeutische basisvaardigheden Basishouding van de trainer Veel voorkomende fouten Olievlek Vragenvuur Dwangbuis Verbale en non-verbale communicatie Het inhoudsniveau: de verbale communicatie Het betrekkingsniveau: de non-verbale communicatie Elementaire gespreksvaardigheden van het groepsgesprek Openen van een groepsgesprek Openen van een sessie Stellen van een beginvraag Evaluatie van ingebrachte aspecten Stimuleren Houding van de trainer: actief luisteren Beginnersfouten Papegaaien D:\317501291.doc - 10 - Vooruitlopen Achterblijven Emoties negeren Stilte Tussenvoegsels Structurerende en begeleidende gespreksvaardigheden Samenvatten Doorvragen Verdiepende doorvraag Verbredende doorvraag Terugvragen Verdiepende terugvraag Verbredende terugvraag Afronden van een groepsgesprek Afronden van de sessie Andere belangrijke gespreksvaardigheden Vragen stellen Open vragen Gesloten vragen Waarom vragen Vragen herhalen Reflecteren van gevoel Idiosyncratische uitdrukkingen overnemen Hardop denken Feedback en advies geven Feedback geven Stappenplan feedback geven Advies geven Quasi-adviesvragen Formuleren van advies Socratische dialoog Kenmerken De therapeut als gids Uitvoering Voorbeeld Motiverende gespreksvaardigheden Motivatie door attitude van de trainer Motivatie door voordelen van verandering Motivatie door inspiratie Motivatie door vordering Motivatiegesprekken De vier principes van het motivatiegesprek Doelstellingen van het motivatiegesprek Gesprekstechnieken van het motivatiegesprek Groepsdynamica in mindfulness based cognitive therapy Groepsdynamica Karakteristieken van de mindfulnessgroep Ontwikkelingen van de mindfulnessgroep Voorfase Beginfase Overgangsfase Werkfase Eindfase D:\317501291.doc - 11 - Na de groep De trainer en zijn functioneren Leiderschapsstijl Groepstherapeutische factoren Optimisme Inclusie Groepsleren Verschuiven van de focus van zelf naar de groep Veranderen van onaangepaste patronen Groepsdynamische processen Groepscohesie Normen Rollen Het stille type Het aanwezige trotse type De helper De scepticus Het stuurloze type Het ongeschikte type Vast komen te zitten in een rol Stagnerende groepsprocessen Groepsontwikkeling Groepscohesie Subgroepen Destructieve normen Destructieve rollen Besmettingseffect Activerende en constructieve groepsprocessen Sociaal leren door middel van modelling Subgroepen met afwijkende deelnemers Sociale bekrachtiging Corrigeren door de groep Positieve normen Constructieve rollen LES 7 Mindfulness based cognitive therapy aanpassen aan verschillende (psychologische) klachten en problemen (deel 1) Inleiding Mindfulness based cognitive therapy bij depressie en andere stemmingsstoornissen Stemmingsstoornissen Depressie Diagnose depressie volgens DSM-IV Eenmalige depressieve stoornis Recidiverende depressieve stoornis Depressieve stoornis niet anderszins omschreven Premenstruele dysfore stoornis Beperkte depressieve stoornis Recidiverende kortdurende depressieve stoornis Postpsychotische depressieve stoornis Dysthyme stoornis Diagnose dysthyme stoornis volgens DSM-IV Bipolaire stoornis D:\317501291.doc - 12 - Diagnose bipolaire stoornis DSM-IV Toepassingsmogelijkheden van mindfulness based cognitive therapy Terugvalpreventie van depressie Preventie van depressie Mindfulness based cognitive therapy als preventie voor depressie Behandelen van een acute depressie Behandelen van een dysthyme stoornis Behandelen van een bipolaire stoornis Aandachtgerichte cognitieve gedragstherapie bij depressie Accepteren Cognitief gedragstherapeutische technieken Registratieopdrachten Registreren van een stemming Registreren van een activiteit Registreren van gedachten Identificeren en veranderen van automatische gedachten en overtuigingen Gedachterapport Deel 1 Bepalen van de gebeurtenis Bepalen van het gevoel en gedrag Bepalen van automatische gedachten of beelden Deel 2 Bepalen van de belangrijkste automatische gedachte Verzamelen van bewijzen voor en tegen de automatische gedachte Formuleren van een alternatieve gedachte Scoren van de geloofwaardigheid van de alternatieve gedachte Neerwaartse pijltechniek Andere technieken om stemmingsstoornissen te verlichten Aangename en plezierige activiteiten Verhogen van het aantal aangename en plezierige activiteiten Lichaamsbeweging Het soort lichaamsbeweging Gestructureerd programma Andere mensen Afspreken van activiteiten met andere mensen Sociale vaardigheden Luisteren Assertief zijn Verzoeken doen Ja of nee zeggen Andere cognitief gedragstherapeutische technieken Mogelijk programma bij depressie Sessie 1: Bewust worden en zijn Sessie 2: Omgaan met weerstand Sessie 3: Aandacht voor de ademhaling Sessie 4: In het hier en nu blijven Sessie 5: Accepteren van de situatie Sessie 6: Gedachten zijn geen feiten Sessie 7: Zorgen voor jezelf Sessie 8: Blik op een zelfstandige toekomst Mindfulness based cognitive therapy bij angstproblemen en -stoornissen Angstproblemen en -stoornissen Gegeneraliseerde angststoornis Diagnose gegeneraliseerde angststoornis volgens DSM-IV D:\317501291.doc - 13 - Psychotrauma Diagnose posttraumatische stressstoornis volgens DSM-IV Fobieën Diagnose fobie volgens DSM-IV Paniek Diagnose paniekstoornis volgens DSM-IV Paniekstoornis zonder agorafobie Paniekstoornis met agorafobie Toepassingsmogelijkheden van mindfulness bij angst Preventie van angststoornissen Mindfulness based cognitive therapy ter preventie van angststoornissen Behandeling van acute angstproblemen of -stoornissen Terugvalpreventie van angststoornissen Mindfulness based stress reduction training Nieuwe mindfulnesstechnieken Ruimte maken voor angst Mindfulnessoefening: Ja-meditatie Bij het onaangename blijven Mindfulnessoefening: Keuzeloze bewustheid Vrienden worden met je angstige geest Mindfulnessoefening: Liefdevolle vriendelijkheid Toevoegen van cognitief gedragstherapeutische technieken Registreren van gedachten Gedachterapport Exposure Exposure in vivo Exposure in vitro of imaginaire exposure Andere cognitief gedragstherapeutische technieken Mogelijk programma bij angstproblemen Sessie 1: Bewust worden en zijn Sessie 2: Omgaan met weerstand Sessie 3: Aandacht voor de ademhaling Sessie 4: In het hier en nu blijven Sessie 5: Accepteren van de situatie Sessie 6: Gedachten zijn geen feiten Sessie 7: Zorgen voor jezelf Sessie 8: Blik op een zelfstandige toekomst In de volgende les LES 8 Mindfulness based cognitive therapy aanpassen aan verschillende (psychologische) klachten en problemen (deel 2) Inleiding Mindfulness based cognitive therapy bij chronische stress of pijn Chronische stress Chronische pijn Soorten chronische pijn Somatoforme pijnstoornis Toepassingsmogelijkheden van mindfulness based cognitive therapy Behandelen van chronische stress Preventie van chronische stress Behandelen van chronische pijn D:\317501291.doc - 14 - Nieuwe technieken bij stress- en pijnreductie Oefening stress en pijn serieus nemen Werken met fysieke pijn en spanning Oefening bewust bewegen Oefening rust als geschenk Oefening invloed van stress of pijn op het dagelijkse leven Mogelijkheden mindfulness based cognitive therapy programma bij stress- en pijnreductie Sessie 1: Bewust worden en zijn Sessie 2: Omgaan met weerstand Sessie 3: Aandacht voor de ademhaling en het lichaam Sessie 4: In het hier en nu blijven Sessie 5: Accepteren van de situatie Sessie 6: Gedachten zijn geen feiten Sessie 7: Zorgen voor jezelf Sessie 8: Een toekomst met mindfulness Mindfulness based cognitive therapy bij eetstoornissen Eetstoornissen Anorexia nervosa Diagnose anorexia nervosa volgens DSM-IV Boulimia nervosa Diagnose boulimia nervosa volgens DSM-IV Overige eetstoornissen Diagnose eetstoornis NAO volgens DSM-IV Toepassingsmogelijkheden van mindfulness based cognitive therapy bij eetstoornissen Behandelen van eetstoornissen Preventie van eetstoornissen Mindfulness en cognitieve technieken bij eetstoornissen Aandachtig eten Mindfulness passpiegel exposure techniek Oefening zingeving van het leven Test emotie-eten Geluksdagboekje Oefening saboterende gedachten Mindful eetdagboek Oefening bereidheid Oefening dialoog met je innerlijke saboteur Oefening emoties toelaten Oefening beweegplan Schrijven van een brief aan je lichaam Oefening waarden ontdekken Programma mindfulness based cognitive therapy bij eetstoornissen Sessie 1: Verlangen naar een gezonde relatie met eten Sessie 2: Valkuilen Sessie 3: Omgaan met weerstand Sessie 4: Saboterende gedachten loslaten Sessie 5: Eten en emoties Sessie 6: Thuiskomen in je lichaam Sessie 7: Zin geven aan je bestaan Sessie 8: Voluit leven Mindfulness bij relatieproblemen Relatieproblemen Toepassingsmogelijkheden van mindfulness Mindfulness based relationship enhancement Conceptualiseren van de relatieproblemen D:\317501291.doc - 15 - Acceptatie van partnergedrag Communicatiestrategieën Bijhouden van communicatie Andere mindfulnesstechnieken Genieten van het samenzijn Mindful aanraken Eye-gazing meditatie Liefdevolle vriendelijkheid Mindfulness bij verslaving Vormen van verslaving Gewoonteverslaving Middelenverslaving Diagnose middelenafhankelijkheid DSM-IV Diagnose gewoonteafhankelijkheid Toepassingsmogelijkheden van mindfulness bij afhankelijkheid Behandelen van middelenafhankelijkheid Behandelen van gewoonteafhankelijkheid Vipassana meditatie Andere mogelijkheden van mindfulness De mooie en inspirerende wereld van mindfulness D:\317501291.doc - 16 -
