"-ISM" (een weinig verhulde stand-in voor communisme). De

STEEKKAART BRON: sovjettoon: ‘Mr. Millionaire’
(Sheragim MIRZAEE CHESH)
1. Titel
Mr. Millionaire
2. Korte inhoud/beschrijving
De animatiefilm gaat over een buldog die het fortuin van zijn baasje erft. De hond wordt rotverwend,
doet zich te goed aan allerhande lekkernijen en begint zich tegelijk als mens maar ook zeer
onbeschoft te gedragen. Op hun beurt zijn anderen erg bereid om de hond te accepteren als een van
hen en behandelen de hond ondanks zijn slechte gedrag met veel aanzien. Ze nemen trekjes van de
buldog over. Op het einde van het filmpje krijgt de hond zelfs een functie als senator.
3. Bron: originele versie
“Animated Soviet Propaganda - American Imperialist: The Millionaire” (Engels ondertitelde versie)
(9.55 min.)
4. Vindplaats
Youtube
(beschikbaar
op
verzamel-DVD
(https://www.youtube.com/watch?v=jETJt_zbnKk)
Meer info: https://www.sutori.com/story/history-of-soviet-animation
Sovjetanimatie)
5. Soort bron
Audiovisuele bron
o animatiefilm
6. Domein socialiteit
 Sociopolitiek
 Sociocultureel
7. Tijdsperiode
 Eigen Tijd
 Koude Oorlog
8. Doelen/onderzoeksvragen waarmee brongebruik gerelateerd kan worden
 De animatiefilms kunnen gebruikt worden om na te denken over het gebruik van
vijandsbeelden: specifieker hoe een tegengestelde ideologie wordt afgebeeld in verhaal,
maar ook, of zelfs vooral, op vlak van beeldtaal. Indien beide animatiefilms bekeken worden
kan je ze ook laten vergelijken.
 De tekenfilm kan ook worden gebruikt om na te gaan of bepaalde elementen in de animatie
in de Sovjet-Unie een positieve of een negatieve connotatie hadden. Specifieker gaat het hier
over welke elementen in het verhaal zelf moeten dienen om iets als positief/negatief af te

schilderen, en welke elementen in de beeldtaal worden gebruikt om een maatschappelijk
gegeven/samenleving/groep personen/etc. als positief of negatief af te schilderen.
De tekenfilm kan uiteraard ook worden gebruikt om dieper in te gaan op de manier waarop
de Sovjet-Unie propaganda inzette om haar bevolking te beïnvloeden. (Make Mine Freedom
kan uiteraard ook gebruikt worden om de rol van propaganda in de Amerikaanse
samenleving te bespreken)
9. Herkomst: auteur, datum, plaats
Geproduceerd door Soyuzmultfilm
Regisseur: Vitold Bordzilovsky
Schrijver: Sergei Mikhalkov
Uitgebracht in 1963 in de Sovjet-Unie.
10. (Ontstaans)context, gerelateerd aan de hoger vermelde doelen/onderzoeksvragen
 Maatschappelijke en tijdscontext
Animatiefilm (en film) heeft een lange geschiedenis als propagandamiddel. In de Sovjet-Unie werden
ze al vlak na de revolutie gebruikt om de weldaden en de noodzaak van het communisme te
propageren. Zo waren tekenfilms ook te zien op de agit(prop)-treinen. Tekenfilms waren later ook
een dankbaar middel om de vijanden van de Sovjet-Unie, in eerste instantie kapitalisme, maar later
ook het nazisme, te demoniseren.
Sovietanimatie bestond echter in een complexere context dan enkel die van propagandamiddel. Na
de dood van Stalin, onder Chroestsjov (eind jaren ’50, begin jaren ’60), hadden animators meer
vrijheid en gingen meer experimenteren met animatie. Dit betekende niet alleen meer
experimenteren met animatiestijlen, ze kregen ook meer vrijheid wat de boodschap betrof (al was de
boodschap in de animatie doorgaans wel in overeenkomst met de officiële doctrine). Films werden
gemaakt voor een volwassen publiek en men ging complexere thema’s behandelen. Het is in deze
context dat deze film tot stand kwam. Animatie bleef wel een middel om kritiek te leveren op alles
dat afgekeurd werd door de staat en dus ook op haar politieke tegenstanders tijdens de Koude
Oorlog.
Auteur
Soyuzmultfilm is een animatiebedrijf dat fungeerde als de officiële animatieproducent in de SovjetUnie. Het is veruit het bekendste animatiebedrijf in de geschiedenis van de Sovjet-Unie en is
tegenwoordig vooral bekend als de voornaamste producenten van jeugdanimatie uit de
sovjetperiode.
De schrijver, Sergei Mikhalkov, was een van de bekendste schrijvers van (onder andere)
kinderverhalen uit de Sovjet-Unie, en wordt ook in het postsovjet-tijdperk door de Russische
federatie als een positieve figuur beschouwd. Zo kreeg hij van de Russische federatie meerdere
decoraties voor zijn carrière als schrijver.
 Doel
De tekortkomingen van een kapitalistisch systeem aantonen en bijgevolg ook de noodzaak van het
eigen communistische systeem. Sovjetanimatie kende in de vroege jaren ’60 meer vrijheid, maar
animatie bleef een middel waarmee men kritiek gaf op zaken die afgekeurd werden door de
overheid. In die zin heeft de animatie tegelijk een propagandistische en een opvoedende functie
(tegenover de hele bevolking).

Doelpubliek
Sovjetanimatie kende in verschillende periodes een verschillend doelpubliek. In de vroege dagen van
de Sovjet-Unie was animatie vooral gericht op volwassenen, onder Stalin vonden de makers van
animatie het veiliger om animatie te maken voor kinderen. Na de dood van Stalin, onder Chroestsjov,
gingen animators opnieuw films maken die eerder geschikt waren voor volwassenen. Deze
animatifilm past in die laatste context. De thema’s die er in aan bod komen zijn dan ook wat
complexer.
11. Andere bron om deze bron kritisch mee te confronteren
Make Mine Freedom: een propagandafilm uit 1948 afkomstig uit de VS. De film waarschuwt voor de
gevaren van "-ISM" (een weinig verhulde stand-in voor communisme). De cartoon wil de kijker
overtuigen van de inherente problemen met het communisme en de schendingen van de
mensenrechten in de Sovjet-Unie. Tegelijk wil ze ook de Amerikaanse samenleving en haar idealen
ophemelen.
Deze animatiefilm werd niet gemaakt in opdracht van de Amerikaanse overheid, maar van de Alfred
P. Sloan Foundation. Deze liet een reeks korte animatiefilms maken, onder de titel Fun and Facts
about American Business, met als bedoeling vrijhandel te promoten. De films werden geproduceerd
door John Sutherland Productions, gelinkt aan het evangelische Harding College, en kenden een vrij
brede verspreiding onder het publiek, door vertoningen in onder meer cinemazalen, fabrieken en
scholen.
De twee tekenfilms zijn afkomstig uit verschillende fases van de Koude Oorlog, maar zijn toch
interessant om te vergelijken op vlak van boodschap, beeldtaal en sociale context waarin ze van
toepassing zijn.
De animatiefilm is terug te vinden op het internet en maakt deel uit van het publieke domein:
https://www.youtube.com/watch?v=mVh75ylAUXY (9.27 min.)
Meer info:
http://www.openculture.com/2014/06/animated-films-made-during-the-cold-war.html
KORDAS, A., The Politics of Childhood in Cold War America, London ,2014.
Translatievragen:
- Welk verhaal brengen de animatiefilms?
o Mr. Millionaire gaat over een hond die een fortuin erft na het overlijden van zijn
baasje en zich erg snobistisch gaat gedragen. De hond is erg onbeschoft, maar krijgt
veel aanzien omwille van zijn fortuin. Uiteindelijk schopt de hond het ver in de
politiek.
o In Make Mine Freedom zijn eerst een aantal scenes te zien uit het leven van
verschillende mensen in de Verenigde Staten, waaronder een uitvinder die een auto
uitvindt en zo een bedrijf opstart. Daarna zien we een kwakzalver die een publiek van
ontevreden mensen ISM probeert aan te smeren in ruil voor hun vrijheid, maar die
terecht wordt gewezen door John Q. Public, een toevallige voorbijganger. Hij laat de
geïnteresseerden proeven van ISM en ze komen al snel tot de conclusie dat ISM tot
een nachtmerrie leidt waarin ze hun bezittingen verliezen en worden opgesloten.
Ten slotte jagen ze de verkoper op de vlucht.
-
In beide animatiefilms worden de samenlevingen niet bij naam genoemd. Toch kan je
duidelijk zien dat de makers specifieke landen in gedachten hadden. Over welke landen gaat
het hier en waar kan je dat aan zien?
o Mr. Millionaire: Het gaat hier om de Verenigde Staten van Amerika. Dit is te merken
aan specifieke details, zoals Congres en Senaat als politieke organen, maar ook aan
algemenere eigenschappen die vaak werden toegeschreven aan de VS, zoals
hebzucht, decadentie, racisme (te zien in krantenkoppen met titels als “science for
the white onli (sic)), het steunen van fascistische regimes (een generaal brengt de
nazi-groet op een feestje) of kapitalisten die machtig zijn vanwege hun geld (de hond
krijgt media-aandacht en kan politieke invloed kopen vanwege zijn geld).
o In Make Mine Freedom worden twee samenlevingen getoond: ten eerste is er de
eigen samenleving, die wel expliciet als Amerika wordt aangeduid. Daarnaast is er de
samenleving met ISM, die duidelijk verwijst naar de Sovjet-Unie: er zijn (nietexpliciete) verwijzingen naar onder meer de goelags, naar de planeconomie, naar de
onderdrukking van landbouwers, naar het collectiviseren van de industrie en naar de
onderdrukking van vrijheid van meningsuiting.
Interpretatievragen:
- Welke indruk krijg je van de samenleving in Mr. Millionaire/de samenleving met/zonder ISM
in Make Mine Freedom?
o In Mr. Millionaire is de samenleving erg druk en donker. De rijken zijn vooral bezig
met geld en luxe.
o In Make Mine Freedom is de eigen samenleving erg rustig, gekenmerkt door vrijheid,
en onderneming en een idyllische manier van samenleven. De samenleving met ISM
is een totalitaire nachtmerrie.
- Wat is de boodschap van de animatie?
o Beiden brengen de boodschap dat de samenleving van de ander wreed, irrationeel
en corrupt is. Make Mine Freedom combineert dit met de zaak van het vrije
handelskapitalisme te bepleiten.
- Hoe wordt die boodschap gebracht? Wat is/zijn de metafo(o)r(en) die gebruikt
wordt/worden om het andere kamp te beschrijven?
o In Mr. Millionaire worden de kapitalisten bijna letterlijk honden genoemd. Wanneer
de hond zijn erfenis krijgt, wordt hij al snel rotverwend en geaccepteerd door de
samenleving. De hond gaat zich dan ook gedragen als de andere kapitalisten: hij gaat
rechtop lopen, kleren dragen, hetzelfde eten. Tegelijk nemen mensen de trekjes van
de hond over: ze beginnen op een gegeven moment te dansen als een hond of
blaffen de nabestaanden van de oude dame naar de hond wanneer ze horen dat hij
alles erft. De boodschap is duidelijk: kapitaal maakt van mensen beesten. Tegelijk
betekent dit ook in de wereld van de film dat de hond er perfect in thuishoort: de
hond raakt zijn eigen aard nooit volledig kwijt: hij blaft, plast op een politieagent en
loopt sporadisch op vier poten, maar dit wordt hem nooit kwalijk genomen.
Mr. Millionaire valt vooral de kapitalistische elite aan en niet de gewone burger. Het
gewone volk is ofwel onderworpen aan de kapitalistische klasse (de agent die
plichtsbewust de hond groet terwijl die laatste op hem urineert) ofwel tegen de
-
-
politiek van de VS, maar machteloos tegen het kapitalistische systeem (het publiek
demonstreert voor de vrede, maar de bankiers jouwen hen uit).
o In Make Mine Freedom zijn er twee metaforen om het communisme af te beelden. In
eerste instantie is er de kwakzalver, die het Amerikaanse volk wil oplichten en hen
hun vrijheid wil ontnemen. Deze staat in voor de communistische dreiging op eigen
bodem, maar zijn product is expliciet “geïmporteerde dubbelspraak”. Een tweede
metafoor is de onzichtbare reus, die de onderdrukkende communistische staat
belichaamt. De hand van de reus slaat de gewone burger in de boeien, terwijl een
bulderende stem hen licht spottend uitlegt dat ze al hun rechten kwijt zijn.
Welke indruk krijg je van de kapitalistische/communistische samenleving en hoe brengen de
animatiefilmpjes dit tot stand? Hoe worden beeld(kleur)/geluid hiervoor ingezet?
o De kapitalistische samenleving wordt afgebeeld als erg chaotisch en druk. Het
gebruik van donkere en rode tinten, suggereren een soort hels tafereel. Zeker de
scene in de club, waarbij drukke jazzmuziek in combinatie met schokkerige en weinig
elegante dansbewegingen en veranderende lichtkleuren de indruk van een
nachtmerrie wekken.
o Wie naar Make Mine Freedom kijkt, krijgt snel de indruk dat de communistische staat
wreed, dictatoriaal en kil is. De staat wordt voorgesteld als een reus, die burgers
berooft van hun eigendom en vrijheid. De reus zelf is nooit te zien, de kijker krijgt
enkele een hand te zien en een stem te horen. Dit versterkt het beeld van een
repressieve, tirannieke en bureaucratische staat en maakt het geheel ook
onpersoonlijker en dus wreder, aangezien de kijker nooit een gezicht te zien krijgt.
Dit staat sterk in contrast met het idyllische beeld van de Verenigde Staten, die in het
begin van de animatie erg charmant met enkele komische scenes wordt voorgesteld,
door een verzameling van grappige tafereeltjes. Tegelijk worden instituten als de
kerk en democratie met veel respect afgebeeld, met een gedetailleerdere tekenstijl
die vrij is van de cartoon-elementen die de rest van de animatie kenmerken.
o Beiden gebruiken muziek om hun boodschap kracht bij te zetten. Mr. Millionaire
gebruikt jazz om de drukte van de Amerikaanse samenleving over te brengen, en
klassieke muziek om de extravagantie van de rijken nog extravaganter te laten lijken.
Opmerkelijk is ook het moment dat wanneer de hond op de politieagent urineert, er
een kort stukje trompet te horen is, dat Amerikaanse patriottische muziek
evoqueert. Het geheel maakt hierdoor een erg ironische indruk.
o Make Mine Freedom gebruikt muziek op een erg simpele manier: rustige muziek
moet het rustieke Amerikaanse bestaan benadrukken, en dramatische muziek moet
de tirannie van de Soviet-Unie meer tot uiting laten komen. Daarnaast wordt
komische muziek gebruikt om komische momenten te versterken en patriottische
muziek wordt gebruikt wanneer het publiek rechtstreeks wordt toegesproken.
Cartoongeluiden worden ook door beide animaties gebruikt voor een komische noot
of om voor- of afkeur voor iets of iemand uit te drukken.
Waarom kiezen de makers van de bron voor animatie? Is dit volgens jou een effectieve
manier om de boodschap van de bron over te brengen, en zo ja, waarom?
o Animatie is een handig middel voor propaganda om verschillende redenen. In eerste
instantie omdat het de makers toelaat om af te beelden wat ze maar willen, met
name politieke tegenstanders. Verder kan animatie vaak expressiever zijn dan live-
action. Zo maakt Make Mine Freedom gretig gebruik van sterk overdreven
expressieve personages om de kijker aan te grijpen, terwijl Mr. Millionaire vooral een
indruk wil wekken op het kijkpubliek met gestileerde animatie en door sfeer te
scheppen met licht en vormen.
12. Verder lezen
-PONTIERI, L., Soviet Animation and the Thaw of the 1960s: Not Only for Children, New Barnet, 2012.
-MACFADYEN, D., Yellow Crocodiles and Blue Oranges: Russian Animated Film Since World War II,
Londen, 2005.
- JACK, C., Fun and Facts about American Business: Economic Education and Business Propaganda in
an Early Cold War Cartoon Series, Cambridge, 2015.
13. Activerende werkvormen
Beide animatiefilms maken gebruik van veel verschillende voorbeelden van wantoestanden in het
andere kamp. Laat de leerlingen zelf een storyboard maken voor één scene, die perfect in een van
beide filmpjes zou passen, dat één specifiek fenomeen moet aanklagen.
Voorbeelden:
racisme/sociale
ongelijkheid/imperialisme
in
de
VS
of
armoede/repressie/censuur/intellectuele verstarring in de USSR.
De leerlingen maken dan bijvoorbeeld storyboards (ongeveer 3) voor een scene waarin de hond een
zwarte Amerikaan slecht behandelt en daarvoor applaus krijgt. Tekenen is uiteraard niet een talent
dat iedereen bezit, dus kunnen leerlingen eventueel gebruik maken van (delen van) screenshots uit
de cartoons, of zich beperken tot een erg rudimentaire stijl met stokventjes. Het gaat er vooral over
dat de leerlingen aantonen dat ze begrijpen hoe.
Een voorbeeld voor het andere filmpje zou dan de kwakzalver zijn die iemand gerust stelt dat met
"ISM" saaie intellectuelen niet langer een probleem zouden zijn.
Concreet maken de leerlingen in groepjes schetsen van verschillende onderdelen van de scene, en
duiden daarop het actieverloop aan. Ook belangrijk is dat de leerlingen elementen in de beeldtaal die
ze zouden gebruiken expliciet benoemen.
Voorbeelden: de kapitalisten een fijn snorretje en een monocle geven om op snobisme te wijzen of
hen de trekjes van de hond te laten overnemen om hen indirect als honden af te schilderen. De
tegenhanger zou dan het gebruik van de grote hand zijn als voorstelling van een onverschillige en
tirannieke staat, of de typische verkopersoutfit in combinatie met een grijns en fronsende
wenkbrauwen om een kwakzalver aan te duiden.
De afgewerkte storyboards kunnen dan ofwel aan de klas worden voorgesteld ofwel door de
leerkracht beoordeeld worden.
Andere mogelijkheden:
1: Inleefoefening. Stel: je bent een communist in de VS/pro-kapitalistisch in de SU. Op een dag komt
je kind thuis van school waar hij/zij het respectievelijke filmpje heeft gezien, en begint Mr. Millionaire
vol enthousiasme uit te leggen waarom de tegengestelde ideologie (waar je zelf dus aanhanger van
bent) slecht is. Probeer aan je kind uit te leggen waarom jij toch in het goede kamp zit. Dit vereist wel
veel qua kennis van de Koude Oorlog en qua historisch denken.
2: Laat leerlingen een "reactie" op het filmpje maken vanuit het standpunt van de andere kant.
Belangrijk aspect: leerlingen proberen hierbij zoveel mogelijk de stijl en ideeën van die tijd weer te
geven. Het is dus opnieuw niet de bedoeling dat men vanuit een hedendaags standpunt
kapitalisme/communisme gaat bekritiseren/verdedigen, maar zich proberen in te leven in de kennis
en opvattingen van iemand die leeft in de eerste 20 jaren van de Koude Oorlog en van daaruit gaan
argumenteren. Dit vereist wel een vrij uitgebreide kennis van retoriek in de Koude Oorlog
3: Laat leerlingen zelf een vergelijkbaar filmpje maken (waarin ze zelf acteren). BELANGRIJK: het
moet effectief over de VS/SU uit de Koude Oorlog gaan.