katern B - WordPress.com

Algemeen:
1. Stuk: Symphonie Fantastique (Épisode de la vie d’un artiste, symphonie fantastique en
cinq parties)
2. Maker: Hector Berlioz.
3. Fragment: Songe d’une nuit du sabbat. (Droom van een heksensabbat) 9.53 minuten
4. Versie: Wij hebben geluisterd naar de versie gespeeld door het BCC Philharmonic
Orchestra gedirigeerd door Yan Pascal Tortelier
Wat hoor je?
Het stuk begint rustig in Largo. Deze muziekterm geeft het tempo aan. Largo betekent
letterlijk ‘breed’. In het begin hoor je het orkest, met name de strijkers, zeer langzaam en
breed spelen. Zware tonen worden afgewisseld met hoge tonen. We horen violen en
trompetten van de ene toon naar de andere toon glijden (Glissando). Na ongeveer een minuut
begint de afwisseling tussen harde en zachte muziek sterker te worden, maar blijft zacht en
slepend van aard.
Het tweede deel van deze episode begint met een herhaling uit het eerste deel van Symphonie
Fantastique (Rêveries – Passions) en begint met klarinetten. Er wordt Allegro gespeeld. Dit is
een term die het karakter van de muziek aangeeft, namelijk vrolijk en levendig. Het tempo is
hoger en sneller. Plotseling veranderd dit in hele luide akkoorden waarin de tonen steeds
hoger worden. Dit stopt abrupt en vervolgt met een wals uit het tweede gedeelte van Syphonie
Fantastique (Un Bal). In dit gedeelte van het stuk worden veel korte herhalingen uit een
eerder gedeelte gebruikt die telkens abrupt stoppen.
Bellen, die je kunt associëren als zijnde kerkklokken, kondigen het derde gedeelte van Songe
d’une nuit du sabbat aan. Het geluid van de bellen wordt afgewisseld met het geluid van een
aantal snelle violen. Gespeeld door tuba’s en bassen horen we voor het eerst de eerste twintig
noten uit het Dies Irae. Het wordt herhaald door hoorns en trombones in een sneller tempo
met hogere tonen. Het fragment uit Dies Irae wordt overgenomen door andere instrumenten
die steeds sneller en hoger gaan klinken. Vervolgens keren de tuba’s en bassen terug samen
met een drum en brengen de zware langzame tonen terug. Dit wisselt zich enkele keren af wat
zorgt voor een dreigend karakter van de muziek. Dit gedeelte eindigt in herhaalde noten
gespeeld door steeds meer instrumenten.
De muziek klinkt steeds harder en luider en gaat dan over in een thema wat steeds herhaald
wordt door een enkele instrument. Eerst horen we de cello’s en de bassen, vervolgens horen
we violen hetzelfde thema spelen. Dit is een begin van een Fuga, een muziekvorm waarin
meerstemmigheid en gevarieerde herhaling een grote rol spelen. Telkens nemen andere
instrumenten hetzelfde stuk muziek over. In dit stuk herhaald het fuga zich telkens, er zijn ook
variaties in mineur te horen.
Als het fuga is afgelopen is er in de muziek een ontwikkeling te horen. De muziek klinkt
rustig en zacht, maar dreigend. Alsof er iets op komst is. De eerste zeven noten van Dies Irae
worden gespeeld. Ook hoor je fragmenten uit het fuga terugkeren. Langzamerhand wordt de
muziek luider. Het lijkt op een gegeven moment alsof er een langspeelplaat vastloopt in de
platenspeler. Door middel van drums wordt de muziek nog luider. We horen de fuga
terugkeren waarna deze gecombineerd wordt met Dies Irae.
Hierna volgen verschillende gecombineerde patronen in de muziek die de spanning
opbouwen. De fuga wordt aangevuld met violen wat het zeer onheilspellend maakt. Plotseling
klinken er luide akkoorden, we horen nogmaals Dies Irae. Dan klinkt er een triomfantelijk
geluid, wisselend in toonhoogtes, wat nog enkele secondes aanhoudt. Het stuk eindigt
wanneer we bekkens horen slaan.
Een aspect nader bekeken
Contrast
Symphonie Fantastique zit vol met tegenstellingen, zowel in wat we horen als wanneer we
beter naar het verhaal gaan kijken. Het publiek dat naar dit muziekstuk kwam kijken kreeg bij
aanvang een programma.
De omschrijving van deel 5 van de Symfonie was als volgt:
Vijfde deel: DROOM VAN EEN HEKSENSABBAT
Hij ziet zichzelf aanwezig op een heksensabbat, temidden van een afschrikwekkende menigte
geesten, tovenaars en monsters van allerlei soort, bijeengekomen voor zijn begrafenis.
Vreemde geluiden, gekreun, uitbarstingen van gelach, verre kreten waarop andere kreten
lijken te antwoorden. De geliefde melodie keert opnieuw terug, maar ze heeft haar verfijnde
en ingehouden karakter verloren; het is niet meer dan een ordinair dansdeuntje geworden,
triviaal en grotesk; ZIJ is naar de sabbat gekomen…een gebrul van vreugde begroet haar
komst…ze mengt zich in de duivelse orgie…Doodsklokken, boerse parodie op het Dies Irae,
sabbatsdans. De sabbatsdans en het Dies Irae in combinatie
De geliefde melodie waarover wordt gesproken in deze tekst is de zogenaamde Idée Fixe : een
terugkerend thema, in dit geval een liefde die steeds met dezelfde melodie wordt
aangekondigd. Gedurende de vijf delen van de Symfonie is de Idée Fixe verschillende keren
te horen. In het vijfde deel, het deel dat we hier behandelen, verandert deze melodie echter. In
het begin is het nog een lieflijke melodie. Langzaamaan lijkt de melodie, wanneer we hem
weer horen, een parodie te worden op zichzelf. Het verandert in tempo en dramatiek. Deze
'transformatie' in zijn geheel is een belangrijk contrast in dit stuk. Zoals we ook in de
omschrijving kunnen lezen, wordt de sfeer steeds griezeliger. De afsluiting laat een geluid
horen alsof er een plaat vastloopt, de gekte compleet is toegeslagen.
Hiermee hangt een ander contrast samen, namelijk die tussen werkelijkheid en
onwerkelijkheid. Wanneer we dit stuk bekijken in de context van het gehele muziekstuk, is het
een verhaal waarin de kunstenaar langzaam waanzinnig wordt, zoals gelezen kan worden bij
het stuk over de context.
Er zijn veel lage tonen en hoge tonen die elkaar opvolgen, alsof er steeds twee partijen zijn
die op elkaar reageren. Vaak wordt er naar een climax toegewerkt, waarnaar de muziek weer
langzamer wordt en even lijkt stil te staan. De waanzin waarover te lezen is, is terug te horen
in de mate waarin de instrumenten dan weer harmonieus met elkaar samenspelen en dan weer
door elkaar, chaotisch en dramatisch.
Er zijn veel verschillende instrumenten te horen. Een contrast is bijvoorbeeld te horen in het
gebruik van de langzame bellen die lang doorklinken tegenover de snelle strijkers die door de
lucht lijken te zweven.
De Dies Irae waarover in de omschrijving wordt gesproken, krijgen we op verschillende
manieren te horen. Deze heeft, net als de Idée Fixe, een eigen melodie. Er is bijvoorbeeld een
variant met een Tuba die heel langzaam klinkt en later ook een met strijkers waarin de Dies
Irae veel sneller klinkt. Ook is er veel contrast in zacht en hard gedurende het stuk.
Aan het einde van het stuk is te horen dat twee elementen in het verhaal, namelijk de Dies Irae
en de Fuga , door elkaar worden gespeeld. De Fuga is wederom een terugkerende melodie.
De twee melodieën zou je kunnen omschrijven als een contrast. Wanneer ze door elkaar
gespeeld worden, lijken ze perfect in elkaar te passen. De Dies Irae staat voor iets duisters,
terwijl de Fuga een dans voorstelt, waarschijnlijk van heksen.
Context
Symphonie Fantastique verteld het verhaal van een getalenteerde kunstenaar met een wilde
fantasie die zichzelf heeft vergiftigd met opium in een moment van wanhoop voor een
hopeloze liefde.
Het was een revolutionair muziekstuk en het eerste stuk dat nauwkeurig een programma
volgt. Programma muziek, oftewel instrumentale muziek dat iets wil uitbeelden, was een
genre dat erg geliefd was in de romantiek. Het buiten-muzikale en poëtische sloot aan bij de
belangstelling voor literatuur in die tijd. Bij de uitvoeringen van de symfonie hoort het
programma onder de toehoorder uitgedeeld te worden. Berlioz maakte zijn eigen programma
noten voor elk deel van het werk, waarvoor hij de volgende instructies schreef:
'The composers intention has been to develop various episodes in the life of an
artist, as far as they lend themselves to musical treatment. As the work cannot rely
on the assistance of speech, the plan of the instrumental drama needs to be set out
in advance. The following programme must therefore be considered as the spoken
text of an opera, which serves to introduce musical movements and to motivate
their character and expression.'
Het stuk verteld eveneens het verhaal over een jonge kunstenaar de krankzinnig verliefd
is op een vrouw die zijn liefde niet beantwoordt. Het programma heeft sterk
autobiografische trekken. Berlioz heeft het gebaseerd op zijn verhouding met de Ierse
actrice Harriet Smithson. Zelfs zijn leven is een voorbeeld van de romantiek: Berlioz
was verloofd, maar zijn verloofde was achter zijn rug om getrouwd met een ander. Hij
vertrok om zijn verloofde, haar moeder en zichzelf te vermoorden, met in zijn bagage
twee pistolen en een flesje gif. In Nice zag hij in dat het misschien toch niet zo’n goed
plan was en bleef daar nog twintig dagen.
Berlioz noemt als belangrijkste kenmerken van zijn muziek: de hartstochtelijke
expressie, de innerlijke gloed, de ritmische kracht en het element van verrassing.
Symfonie fantastique bestaat uit vijf delen:
1.Rêveries – Passions (Daydreams– Passions)
2.Un bal (A ball)
3.Scène aux champs (Scene in the Country)
4.Marche au supplice (March to the Scaffold)
5.Songe d'une nuit de sabbat (Dream of a Witches' Sabbath)
Het orkest had een ongewone bezetting, wat kenmerkend is voor muziek uit de romantiek. De
bezetting werd niet alleen groter, maar er werd ook gebruik gemaakt van vreemde, niet eerder
toegepaste muziek instrumenten. De symfonie heeft in plaats van de gebruikelijke vier delen,
vijf delen. Een ander belangrijk nieuw element is de idée fixe, een melodie die herinnert aan
de geliefde. De melodie is herkenbaar, maar niet iedere keer exact hetzelfde.
In de romantische periode van de klassieke muziek maken componisten steeds grotere
composities met steeds meer noten en moeilijkere ritmes. Er is veel drama en emotie te
horen. Alles draait om wat mensen voelen, fantasie en de natuur. Veelvuldig terugkerende
thematiek omvat dan ook onder andere de verheerlijking van de liefde, wat we ook zien in
symfonie fantastique.
In de romantiek zijn componisten niet langer in dienst van de koning, keizer of bij een
hofhouding. Ze moeten hun muziek zelf zien te verkopen. Muziekopleidingen gebeuren ook
niet meer aan de kerkscholen, maar aan conservatoria die worden betaald door de overheid.
Musicus wordt een echt beroep.
Bronnen
Fragment: http://www.youtube.com/watch?v=RVUAR8Nk8xQ
http://www.ppmta.ie%2FResources%2FAll_Set_Works%2FBERLIOZ.pdf&h=rAQHfu4xy
http://www.digischool.nl/ckv2/hof/hofcultuur/lessen2/inleiding/inleiding2.htm
http://www.kunstcontext.com/ckv/sd2read.htm
http://www.musicalifeiten.nl/vergelijkende-discografieen/b/berlioz-symphoniefantastique.html
http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Fugue
http://www.hetdso.nl/toelichting/BerliozSymfonieFantastiqueToelichting.html