Rapport - Italië - nlambassade.org

Rapport
Economische ontwikkelingen in de Regione Lazio
- Kansen voor het Nederlandse bedrijfsleven -
Nederlandse Ambassade
Afdeling Economie & Handel
Via Michele Mercati, 8 - 00197 Rome
Tel. +39.06.32286226/229/230
Fax +39.06.32286249
rom-ea@minbuza.nl
www.olanda.it
Rome, augustus 2008
Inhoudsopgave
Hoofdstuk
Pagina
Index tabellen, kaarten en grafieken
3
1.
Achtergrond en onderzoeksdoelstellingen
4
2.
Profielschets Lazio
5
3.
Belangrijke sectoren
3.1 Inleiding
3.2 Chemie, farmacie en biotechnologie
3.3 Aerospace
3.4 ICT
3.5 Media- en filmindustrie
3.6 Toerisme
3.7 Jachtbouw
3.8 Creatieve industrie
7
7
7
8
10
10
11
12
12
4
Infrastructuur en bouw
4.1 Infrastructuur
4.2 Bouw
4.3 Projecten
14
14
16
18
5.
Research & Development
19
6.
Buitenlandse investeringen en bedrijven
6.1 Buitenlandse investeringen
6.2 Buitenlandse handel
6.3 Belang van Nederlandse export en investeringen
20
20
21
23
7.
Oprichten van een bedrijf en ondernemen in Italië en Lazio
7.1 Bedrijfsvestiging
7.2 Belastingstelsel
7.3 Betalingsmoraal
7.4 Zakelijke gedragscode
7.5 Rol van regionale instellingen
7.6 Rol van de Nederlandse Ambassade in Rome
25
25
26
27
27
28
29
8.
SWOT analyse
30
9.
Bronvermelding
31
10.
Bijlagen
10.1 Overzicht beurzen in Rome
10.2 Nuttige contacten en websiteadressen
10.3 Nederlandse verenigingen in Rome
10.4 Aanvullende statistische gegevens per hoofdstuk
32
32
32
37
38
2
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
Index tabellen, kaarten en grafieken
Pagina
Tabellen
Tabel 1: Macro-economische indicatoren in Lazio en Italië, 2007 – een vergelijking Tabel 2: Bruto Binnenlands Product tegen marktprijzen naar geografische indeling, 2007
Tabel 3: Samenstelling BBP op basis van toegevoegde waarde per economische sector en
relevante subsectoren (in procenten), 2004
Tabel 4: Opbouw aerospace sector in Lazio op basis van bedrijfsactiviteiten
Tabel 5: Bedrijvigheid naar productie binnen de aerospace sector in Lazio
Tabel 6: Goederen- en passagiersvervoer van de vliegvelden in Lazio
Tabel 7: Selectie projecten in Lazio – mei 2008 –
Tabel 8: Scienceparken in Lazio
Tabel 9: Belangrijkste onderzoekscentra in Lazio
Tabel 10: Directe Buitenlandse Investeringen in Lazio (in 1.000 euro)
Tabel 11: Aantal multinationals per land van herkomst met vestiging in Lazio
Tabel 12: Opbouw van import en export in Lazio, 2005-2006
Tabel 13: Totale import en export van Lazio en vergelijking Italië, 2007
Tabel 14: Voornaamste handelspartners van Lazio (in miljard euro), 2007
Tabel 15: Handelsstromen Lazio – Nederland 2007
Tabel 16: Overzicht van een aantal Nederlandse bedrijven in Lazio
Tabel 17: Overzicht van een aantal belangrijke beurzen in Rome
Tabel 18: Dynamiek bedrijvigheid: regionale vergelijking
Tabel 19: Opbouw economie Lazio gemeten in bedrijfsaantal, 2007
Tabel 20: Gemiddeld bestedingspatroon Italiaans gezin (in procenten), 2006
Tabel 21: Opbouw economie Lazio op basis aantal bedrijven per sector (in procenten), 2007
5
6
7
9
9
14
18
19
20
20
21
22
22
23
23
24
32
38
38
38
39
Kaarten
Kaart 1: De Regione Lazio
Kaart 2: TAV-netwerk in Italië en spoorverbindingen in aanleg
Kaart 3: Overzicht infrastructureel netwerk in Lazio
Kaart 4: Industriële clusters in Lazio
Kaart 5: Concentratie van bedrijvigheid binnen de aerospace sector in Lazio
Kaart 6: Hoofd- en complementaire spoorverbindingen in Lazio
6
15
16
39
40
41
Grafieken
Grafiek 1: Gemiddeld aantal verblijfsdagen en uitgaven per dag per Regione
Grafiek 2: Goederen- en passagiersvervoer van de haven van Civitavecchia
(in 1.000 eenheden en ton)
40
41
Copyright © 2008 Nederlandse Ambassade, Rome
Dit document mag geheel of gedeeltelijk gedistribueerd en gereproduceerd worden, via elektronisch of
fysiek medium onder vermelding van de bron
Foto op voorpagina: Nederlandse fiets voor de Engelenburcht in Rome
3
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
1. Achtergrond en onderzoeksdoelstellingen
De economie van de Regione Lazio1 is de laatste jaren sterk in ontwikkeling. De economische groei
(in constante prijzen van 2001) bedroeg in de periode 2001-2006 6,8% tegenover een groei van 3,3%
op nationaal niveau. De export van Lazio bedroeg in 2007 circa 13 miljard euro (3,7% van totale
Italiaanse export), een groei van 8% ten opzichte van 2006. De import van de regio Lazio was in 2007
29 miljard euro, een groei van 10% ten opzichte van 2006. De regio heeft een aandeel van 6,5% in de
totale Italiaanse import. Binnen de regio Lazio neemt de provincie Rome op haar beurt 81,4% van de
regionale import voor haar rekening.
Steeds meer grote bedrijven en multinationals verkiezen Lazio als vestigingsplaats boven de vanouds
economisch sterke Noord-Italiaanse Regioni Lombardije, Veneto en Piëmonte. De hoofdstad Rome
trekt traditioneel veel toerisme, hetgeen de laatste jaren toeneemt door de goede bereikbaarheid en
door de uitbreiding van low-cost vluchten die de luchthavens Fiumicino en Ciampino bieden. Ook de
recente verplaatsing van een aantal Alitalia vluchten van Malpensa (Milaan) naar Fiumicino zal tot
verdere groei bijdragen. Het aandeel zakentoerisme wordt hierbij steeds belangrijker. Lazio heeft zich
ontwikkeld tot een van de meest dynamische economieën van Italië met eigen kenmerken die
afsteken tegen de Noord-Italiaanse economische regio’s. Belangrijk kenmerk van Lazio is de
dominantie van een aantal minder conjunctuur gevoelige sectoren. Deze kracht wordt bevestigd door
de hogere groeicijfers van Lazio in vergelijking met andere Regioni.
De laatste jaren zijn vooral de volgende speerpuntsectoren in ontwikkeling: ICT, aerospace,
jachtbouw, chemie, farmacie, biotechnologie, media- en filmindustrie en de creatieve industrie. De
groei van deze sectoren wordt mede bevorderd door de aanleg van industriegebieden, scienceparken
en de verbetering van de infrastructuur. Ook de financiële dienstverlening is de laatste jaren steeds
belangrijker geworden. Het bank- en verzekeringswezen nemen een steeds belangrijkere plaats in.
Lazio was in 2006/2007 door FDi-Magazine van de Financial Times tot winnaar uitgeroepen in de
categorie West-Europese regio’s van de toekomst, vooral vanwege de investeringen in infrastructurele
voorzieningen en grote bouwprojecten (o.a. metro, nieuw beursgebouw, nieuw congrescentrum,
verbetering rondweg, uitbreiding haven van Civitavecchia, interport van Fiumicino) en het toenemend
belang van buitenlandse investeringen. In 2009 zal in Rome het WK zwemmen plaatsvinden, hetgeen
een extra impuls van naar schatting 2,6 miljard euro voor de economie zal betekenen: 770 miljoen
euro door extra inkomsten uit het toerisme en 1,8 miljard euro door investeringen in publieke werken
(het belangrijkste project is de bouw van de ‘Città dello Sport’ in Tor Vergata, ontworpen door de
Spaanse architect Calatrava).2
Inzicht verschaffen in de economische situatie van Lazio en de mogelijkheden die de regio te bieden
heeft voor Nederlandse ondernemers, investeerders en exporteurs is de aanleiding voor het schrijven
van dit rapport.
In dit rapport wordt eerst ingegaan op het geografisch en economisch profiel van Lazio. Vervolgens
zal een analyse volgen van de belangrijkste economische pijlers van Lazio die interessant zijn voor
buitenlandse bedrijven, in het bijzonder Nederlandse. Vragen die in het rapport beantwoord zullen
worden zijn:
• Wat zijn de belangrijkste economische clusters en sectoren van Lazio;
• Wat is de omvang van de buitenlandse investeringen en handelsstromen en hoe zijn deze
opgebouwd;
• Wat zijn de kansen en belemmeringen voor Nederlandse ondernemers in de regio Lazio.
Het onderzoek is gebaseerd op literatuur en interviews met relevante partijen.
1
De term Regione wordt gebruikt als het gaat om de bestuurlijke eenheid. In andere gevallen wordt de term regio gebruikt.
Italië is opgedeeld in 20 Regioni die een vrij grote mate van wetgevende en financiële autonomie hebben. Ook op het gebied
van gezondheidszorg, onderwijs, politie, publieke werken landbouw en toerisme is sprake van een zekere autonomie. De
Regioni zijn op hun beurt onderverdeeld in provincies (110 in totaal), welke weer zijn onderverdeeld in gemeenten. Vergeleken
met Nederland is er dus één bestuurlijk niveau meer. De Italiaanse Regioni delegeren taken aan de provincies die voornamelijk
administratieve bevoegdheden hebben en geen financiële autonomie.
2
2 Zie voor het artikel : www.fdimagazine.com/news/fullstory.php/aid/1602/ ; www.sviluppo.lazio.it/html/markterr.htm ; zie ook Il
Sole 24 Ore Roma van 12 maart 2008, p. 2
4
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
2. Profielschets Lazio
De Regione Lazio is onderverdeeld in de provincies Rome, Rieti, Frosinone, Latina en Viterbo. Lazio
maakt onderdeel uit van het geografisch gebied ‘Midden-Italië’. De belangrijkste steden zijn: Rome
(2,7 miljoen inwoners), Latina (114.000 inwoners), Viterbo (60.000 inwoners), Frosinone (48.000
inwoners), Rieti (47.000 inwoners) en de havenplaats Civitavecchia (51.000 inwoners). De regio heeft
een oppervlakte van 17.000 km² (5,7% van Italië), waarop ongeveer 5,5 miljoen mensen wonen (9%
van de totale bevolking). De beroepsbevolking bedraagt 2,3 miljoen mensen. De beroepsbevolking
van Lazio is in de periode 2000-2007 het sterkst gegroeid in vergelijking met de andere Italiaanse
Regioni: +17% (Italië +4,4%). De werkloosheid in de regio ligt op 7,5% (6,8% landelijk).
Tabel 1: Macro-economische indicatoren in Lazio en Italië, 2007 - een vergelijking Lazio (in % van Italië)
Italië
173.371 (11%)
1.534.561
31.512
25.920
6,6%
3,7%
117.600 (9,7%)
1.210.281
7,5%
6,8%
Export (in mln euro)
13.200 (3,7%)
358.000
Bruto investeringen (in mln
euro)
28.600 (8,8%)
323.281
Research & Development in
% BBP 2006
1,8
1,1
Bruto Directe Buitenlandse
Investeringen in % BBP 2006
17,7
20,4
Export high-tech in % totale
export 2006
26,9
9,4
BBP totaal (in mln euro)
BBP per hoofd van bevolking*
BBP groei 2006-2007*
Consumptie (in mln euro
2006)
Werkloosheid
* Tegen marktprijzen
Bron: ISTAT, Confindustria
Qua productiviteit is Lazio de op een na sterkste regio van Italië. Lombardije produceerde in 2007
circa 20% van de totale Italiaanse toegevoegde waarde, Lazio volgde met 10%. Het BBP is in 2007
met 6,6% (BBP tegen marktprijzen) gegroeid en groeide hiermee harder dan in de andere regio’s. De
regio staat op de tweede plaats wat betreft het aantal geregistreerde bedrijven, circa 567.000. Dit is
10% van het totaal aantal Italiaanse bedrijven. Deze dynamiek komt tot uitdrukking in het aantal nieuw
opgezette bedrijven in 2006: in Lazio was ten opzichte van 2005 een stijging van het aantal
ondernemingen van 2,2% vergeleken met een stijging van 0,8% op landelijk niveau. Tussen 2001 en
2007 is het aantal bij de Kamer van Koophandel (Camera di Commercio) ingeschreven bedrijven
gegroeid met 12,5% (Italië +5,7%). De stijging is vooral te danken aan de provincie Rome, waar de
meeste nieuwe bedrijven zich vestigen en waar de groei van het aantal nieuwe ondernemingen het
hoogst is (2,7%). De voornaamste sectoren van deze bedrijvigheid zijn diensten en bouw. Deels gaat
het in de bouwsector om kleine en eenmansbedrijven.
5
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
Tabel 2: Bruto Binnenlands Product tegen marktprijzen naar geografische indeling, 2007
Regio
BBP 2007
BBP per hoofd
Groei BBP
(in mln euro)
(in euro)
2006-2007
Lazio
173.371
31.512
6,6%
- Viterbo
6.572
21.471
4,0%
3.616
23.309
6,0%
- Rieti
12.399
25.204
6,8%
- Frosinone
14.065
26.538
5,2%
- Latina
136.719
34.021
6,9%
- Rome
Noord-Oost Italië
344.349
30.686
4,3%
Noord-West Italië
490.482
31.327
4,4%
Midden Italië
337.779
29.219
5,2%
Zuid Italië en eilanden
361.950
17.433
2,5%
Italië
1.534.561
25.920
3,7%
Bron: Unioncamere, februari 2008
In de dienstensector werkt 62% van de beroepsbevolking van Lazio, 9% werkt in de industrie, 15% in
de bouw en 14% in de landbouw. De belangrijkste speerpuntsectoren die de laatste jaren een sterke
groei hebben doorgemaakt zijn: de audiovisuele sector, aerospace, chemische- en farmaceutische
industrie, biotechnologie, ICT en toerisme. Typerend voor de regio is het belang van de Research &
Development (R&D) component voor de economie, die zij in de toekomst nog verder wil uitbouwen.
De aanleg van diverse scienceparks getuigt hiervan. Daarnaast investeert de regio veel in
infrastructuur en ICT om Lazio aantrekkelijker te maken als vestigingsplaats voor het (innovatieve)
bedrijfsleven.
Kaart 1: De Regione Lazio
6
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
3. Belangrijke sectoren
3.1 Inleiding
De economie van Lazio wordt voornamelijk gekenmerkt door het grote aandeel van de dienstensector.
Dit is grotendeels toe te schrijven aan het toerisme en haar uitstralingseffect op andere
dienstensectoren, maar ook aan de nog steeds sterk aanwezige publieke sector. Rome is immers het
bestuurlijk centrum van Italië.
Het aandeel van de industrie is in Lazio relatief klein in vergelijking tot Noord-Italië. De belangrijkste
industriële clusters in Lazio zijn de aerospace sector en de chemische en farmaceutische industrie.
Deze industrieën, die vooral zijn geconcentreerd ronde de Via Tiburtina en in het gebied tussen
Pomezia en Latina, drukken een belangrijke stempel op de economie van Lazio. De groei van de
economie in de laatste jaren was voornamelijk te danken aan de groei van deze minder
consumptiegevoelige sectoren. Hieraan draagt eveneens de relevante aanwezigheid van R&D
gerelateerde bedrijven en onderzoeksinstituten bij.
Tabel 3: Samenstelling BBP op basis van toegevoegde waarde per economische sector en
enkele relevante subsectoren (in procenten), 2004
Lazio
Italië
Verschil
Landbouw en visserij
1,21
2,47
-1,26
Industrie
13,59
24,8
-11,21
9,65
19,76
-10,12
- In enge zin:
0,29
1,49
-1,20
o Textiel en kleding
1,80
1,62
o Chemisch0,17
farmaceutisch,
raffinage
1,72
4,97
-2,98
o Machines en
transportmiddelen
0,79
1,69
-0,9
o Voedingsmiddelen,
dranken en tabak
0,98
1,08
-0,1
o Papierverwerking en
drukkerij
4,07
8,91
-4,84
o Overige
3,94
5,04
-1,11
- Bouw
Diensten
75,52
62,17
13,35
- Hotels en restaurants
2,92
3,17
-0,25
- Transport, opslag,
10,10
7,25
2,86
communicatie
- Financiële
4,91
4,03
0,87
dienstverlening
- Publieke sector
24,30
17,44
6,86
- Overig
33,29
30,28
2,49
Totaal Toegevoegde
90,33
89,45
0,88
Waarde
BTW
9,62
10,53
-0,91
Bruto Binnenlands Product 100
100
tegen marktprijzen
Bron: Sviluppo Lazio, Istat
3.2 Chemie, farmacie en biotechnologie
De chemisch-farmaceutische sector in Lazio groeide in 2006 met 8,5% ten opzichte van 2005. In de
provincie Rome bedroeg de groei van de sector maar liefst 25%. In Lazio ligt een van de belangrijkste
chemisch-farmaceutische clusters van Italië met circa 500 bedrijven waarin ongeveer 15.000
werknemers actief zijn (20% van de betreffende industrie in Italië). Hieronder vallen circa 1.000
7
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
onderzoekers: 25% van het totaal aan onderzoekers in de Italiaanse industrie. De belangrijkste
chemisch-farmaceutische industrieën zijn gevestigd op de as Rome Zuid – Pomezia – Aprilia – Latina.
Het aandeel chemisch-farmaceutische industrie in de totale economie van Lazio bedraagt 20% (9%
landelijk gemiddelde).
Veel internationale bedrijven in de biotechnologie en chemisch-farmaceutische industrie hebben zich
gevestigd in Lazio. In de sector zijn 97 bedrijven actief. Een aantal belangrijke multinationals zijn:
Abbott, Sanofi-Aventis, Baxter Healthcare, Bristol Myers-Squibb, ElanPharma, Merck Sharp & Dohme,
Pfizer, Serono, Servier, Wyeth.3
32 ziekenhuizen (28.000 bedden), 3.000 wetenschappers, 22.000 studenten en 7.000 afgestudeerden
in (bio)medische en life science specialisaties per jaar geven het belang van onderzoek in deze sector
in Lazio aan. 25% van alle Italiaanse medisch specialisten en onderzoekscentra is in Lazio gevestigd.
Met name de onderzoekscentra van de Fondazione San Raffaele Biomedical Science Park of Rome,
University Bio-Medical Campus, Regina Elena Institute, Gemelli University Polyclinic en het
Hematology Center van La Sapienza Universiteit hebben onderzoeksspecialisaties in de
farmaceutische en biotechnologische sectoren. San Raffaele is gespecialiseerd in stamcelonderzoek.
Lazio kent tevens een aantal internationale private onderzoekscentra: EBRI (European Brain
Research Institute), IRBM (Istituto di Ricerca di Biologia Molecolare Piero Angeletti), CNRB (Centro
Nazionale per le Risorse Biologiche (overkoepelende organisatie van biotechnologie instituten),
MENARINI, SIGMA TAU, IFS (Serono Pharmaceutical Industry), ACRAF (Angelini Francesco United
Chemical Industries), RADIM, en TECNO BIOMEDICAL laboratories.
Tevens is sinds 2007 een jaarlijkse beurs gestart voor de Life Science sector: PharmaFinance. Deze
internationale beurs wordt georganiseerd in samenwerking met het Ministerie voor Buitenlandse
handel, het Instituut voor Buitenlandse Handel (ICE), Filas en Zangani Investor Community. Doel is
het bevorderen van discussie, kennisuitwisseling en B2B contacten binnen de biomedische
wetenschap en het bevorderen van onderzoek en ontwikkeling in zowel de publieke als de private
sector.
In april 2008 is onder leiding van financieringsagentschap Filas en de Regione Lazio het startsein
gegeven voor de bouw van een nieuw biotechnologiepark Distretto Tecnologico delle Bioscienze
(DTB). Doel is om de (internationale) competitiviteit op het gebied van R&D te vergroten. Een ander
belangrijk doel is om kennisconcentratie te bewerkstelligen. Tussen 2008-2010 zal uit publieke
fondsen 77 miljoen euro geïnvesteerd worden voor verschillende projecten.4
3.3 Aerospace
De Italiaanse aerospace industrie realiseerde in 2006 een omzet van circa 11 miljard euro. De helft
hiervan was bestemd voor de export. In 2006 waren 64.000 mensen werkzaam in de sector. Lazio is
met een omzet van ruim 5 miljard euro de belangrijkste Italiaanse regio op het gebied van aerospace
en de sector behoort dan ook tot de speerpunten van de regionale economie. De provincies Rome,
Latina en Frosinone zijn de enige door de Italiaanse overheid erkende aerospace districten in Italië.
Andere belangrijke clusters liggen in Piëmonte en in Campanië. Circa 30.000 mensen in 2.000
bedrijven zijn in de sector werkzaam. Belangrijk is de hoge concentratie van R&D in deze sector: in
Lazio zijn 10 onderzoekscentra, 4 technologiecentra, 5 universiteiten en ongeveer 3.000 onderzoekers
actief. In 2006 werd voor 370 miljoen euro geëxporteerd naar het buitenland.
Het Europese Galileo project, met de vestiging van de Galileo Test Range (GTR) in Lazio, betekende
een take-off voor de aerospace industrie in Lazio. De industrie krijgt vanaf 2004 financiële
ondersteuning van de overheid middels het financieringsagentschap Filas.
3
Zoals onderscheiden door Invest in Italy: www.investinitaly.com/context_regfoc02.jsp?
ID_LINK=505&area=44.
4
Een overzicht van het distretto tecnologico delle bioscienze is te raadplegen op de website van FILAS:
www.filas.it/downloads/bandi/FILAS_DTB_depliant_mail.pdf
8
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
Tabel 4: Opbouw aerospace sector in Lazio op basis van bedrijfsactiviteiten
Dienst
Aandeel betrokken
bedrijven in %
Research &
Development
ICT-diensten
Onderhoud
Toegangsservice
Aardsystemen
Management
civiele luchtvaart
Management
60%
Sector commerciële
toepassing
Aandeel betrokken
bedrijven in %
Defensie
70%
40%
35%
35%
12,5%
7,5%
Luchttransport
Telecommunicatie
Navigatie en lokalisering
Aardobservatie
Ruimteobservatie
47,5%
30%
30%
22,5%
10%
5,0%
Treintransport
Medicijnen en
biotechnologie
10%
7,5%
Bron: UnionCamere
Naast het GTR is in Frascati het ESRIN, onderdeel van de European Space Research Organisation
van het European Space Agency (ESA), gevestigd. In Frascati worden voornamelijk satellietgegevens
verzameld. ESRIN is een van de vijf gespecialiseerde centra van het ESA in Europa.
In de toekomst wil de regio zich nog sterker profileren op aerospace gebied. Hiervoor wordt het
Aerospace Technological District (DTA – Distretto Tecnologico Aerospaziale) ontwikkeld, het
belangrijkste aerospace district in Italië. Coördinatie en financiering van het project wordt door Filas
(www.filas.eu) geleid. Hiertoe zijn in december 2007 drie platformen gestart om de concurrentie,
efficiency en samenwerking in de branche en tussen de verschillende onderzoeksinstituten (t.w.
Lazio_CONNECT, DTAwebDB en Space2Land) te vergroten.
De basis van de belangrijke R&D component in deze sector kan worden gevonden in het sciencepark
Tecnopolo Tiburtino. Momenteel wordt in de Tecnopolo Tiburtino het Galileo Control Centre gebouwd.
Grote bedrijven die in Lazio een vestiging hebben zijn: Agusta Westland, Alcatel Alenia Space en
Alenia Telespazio (Thales Alenia Space), Alenia Aeronautica, Alenia Marconi System, Elsag, Galileo
Avionica, MBDA Italia, SELEX Sensors and Airborne Systems, SELEX Comunications, Galileo
Industries, Vitrociset. Een aantal van deze bedrijven valt onder de Finmeccanica groep, die circa 80%
van de Italiaanse aerospace- en defensie-industrie vertegenwoordigt en de derde speler in Europa is.
Finmeccanica heeft zijn hoofdkantoor in Rome.5
Tabel 5: Bedrijvigheid naar productie binnen de aerospace sector in Lazio
Sector
Ruimtevaart
Luchtvaart
Productie
Lanceringsystemen
Satellieten
Elektronica en boordsystemen
Aardsystemen
Motoren
Structuren
Onderdelen
Interieur
Veiligheidssystemen
Overig luchtvaart
Aandeel betrokken
bedrijven
22,5%
20%
20%
12,5%
2,5%
15%
12,5%
2,5%
2,5%
22,5%
Bron: UnionCamere
5
Bron: AIAD (www.aiad.it)
9
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
3.4 ICT
Een belangrijke groeisector van Lazio is de ICT sector. De telecommunicatie industrie vertoonde in de
periode 2005-2006 een groei van 12%, de hightech productie groeide met 5,5% en de sector
informatietechnologie groeide met 3,6%. In de regio Lazio is 14,2% van alle
telecommunicatiebedrijven van Italië gevestigd. De Provincie Rome neemt daarvan het grootste deel
voor zijn rekening, daar 12,8% van alle Italiaanse bedrijven (circa 18.000) in de sector in Rome is
gevestigd. Dit is meer dan Milaan dat een aandeel heeft van 12%. De investeringen van bedrijven in
ICT per werknemer liggen in Lazio met 1.479 euro significant hoger dan het Italiaans gemiddelde van
880 euro. De totale ICT omzet in Lazio bedraagt circa 3 miljard euro, 16% van de totale markt. Er zijn
meer dan 130.000 werknemers in de sector in Lazio. 6
De belangrijkste bedrijfscluster van de Laziale ICT-sector is gelegen in Rome. Tecnopolo Tiburtino is
het belangrijkste sciencepark gericht op ICT. Ook speelt de aanwezigheid van universiteiten hier een
grote rol. Ongeveer 31.000 studenten zijn gespecialiseerd in opleidingen op het gebied van ICT. De
investeringen in R&D in ICT zijn in de regio Lazio, gemeten naar percentage van het BBP, het hoogst
in Italië. Ericsson Lab Italy en IBM zijn hier belangrijke spelers.
De synergie met andere sectoren is belangrijk. Zo speelt het communicatiesysteem van het Galileo
project een belangrijke rol in het aantrekken van ICT bedrijven. Daarnaast geven de audiovisuele
sector en de filmindustrie een extra impuls aan de ICT sector.
De Regione Lazio zal de komende jaren flink investeren in deze sector. Met het oog op verhoogde
efficiency wil zij haar diensten voor de burger gaan digitaliseren en ‘e-governance’ dienstverlening
gaan uitbreiden. Daarnaast wordt vanuit de Regione in combinatie met Europese fondsen (DOCUP)
geïnvesteerd in netwerken voor breedband. Ontwikkeling van de ICT netwerken in Lazio vindt plaats
onder het overkoepelende MEGALAB project (Metropolitan E-Government Application Laboratory).
Naast breedband wil zij het ethernet en het DWDM (Wavelength-Division Multiplexing) netwerk
ontwikkelen. Bovendien is het beleid gericht op het bevorderen van integratie tussen wetenschap,
overheid en bedrijfsleven middels deze projecten. Doel is namelijk om de informatie-uitwisseling
tussen de verschillende partijen en kleine bedrijven in de toekomst te optimaliseren, zodat efficiency
kan toenemen.
De organisatie FILAS speelt een fundamentele rol in financieringsmogelijkheden en het opstarten van
ICT projecten. Naast de financiële middelen beschikt de organisatie ook over een groot regionaal
netwerk binnen de ICT sector.
3.5 Media- en filmindustrie
De audiovisuele sector in Lazio bestaat voor een belangrijk deel uit de film- en audiovisuele studio’s
van Cinecittà (Cinecittà Holding), die zijn gevestigd aan de rand Rome op de Via Tuscolana. Hier is
ook de filmschool Centro Sperimentale di Cinematografia en het filmarchief Istituto Luce gevestigd.
Hoewel de filmstudio’s van Cinecittà een moeilijke tijd hebben gekend, weet Cinecittà de laatste jaren
weer grote speelfilmproducties en televisieshows aan te trekken. De Cinecittà studio’s zijn een
competitiever beleid aangegaan om de concurrentie met de veel goedkopere filmstudio’s in Marokko
en Roemenië aan te kunnen. Voor wat betreft de filmstudio’s in Marokko is een
samenwerkingsverband met de filmstudio’s van Ouarzazate opgezet. Internationaal kon Cinecittà in
Rome de laatste jaren weer grote speelfilmproducties aantrekken als Gangs of New York, The
Passion of The Christ en de televisieserie Rome.
69% van de cinematografische bedrijven van Italië is in Rome gevestigd en zij verlenen werk aan circa
25.000 werknemers in 1.300 bedrijven. 84% van de nationale speelfilmproductie vindt plaats in Rome
op een dagelijks opererend aantal van 40 sets die een gemiddeld aantal producties van 44 per jaar
bewerkstelligen. De belangrijkste cinematografische bedrijven in Lazio zijn: Janus Media, Fortuna
Felix Films, Technicolor, Universal Pictures Italia, Endemol Italia, Medusa Film, Warner Bros
Entertainment Italia, Cinecittà Studios.
6
Bron: Censis, zie: www.labitalia.com/articles/Approfondimenti/17229.html.
10
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
Om Rome als filmstad meer aanzien te geven is in 2007 een succesvolle tweede editie gehouden van
het internationale filmfestival ‘Festa del Cinema’ van Rome. Voor financiering van filmproducties is het
project ‘Filming in Lazio Makes Sense’ (FILMS) opgezet door het financieringsagentschap Filas.
FILMS moet de filmproductie in Lazio aantrekken. Buitenlandse producties komen in aanmerking voor
BTW-vrijstelling.
De regio Lazio herbergt 40% van de gehele audiovisuele sector van Italië. Deze sector maakte in de
periode 2001-2006 een groei van 30,5% door. Inmiddels zijn in de regio circa 4.000 bedrijven actief in
deze sector.7
Het belang van de televisiesector in Rome is toegenomen met de afname van het aandeel
speelfilmproducties. De studio’s van staatstelevisiemaatschappij RAI bevinden zich in Rome. Mediaset
is, naast Milaan, eveneens in Rome gevestigd. Daarnaast richt ook Cinecittà zich voor een groot deel
op de televisiesector. Van 2 tot 7 juli 2008 vond het tweede ‘International Festival of Fiction’ plaats in
Rome. De editie van 2007 betekende het oprichten van het eerste platform voor televisiedrama. Voor
2008 staat een budget van 7,5 miljoen. Het festival wil een bijdrage leveren aan de groei van de sector
en doet dit door een uitwisselingsplatform te bieden voor de branche.
Naast film en televisie is de sector voor animatiecartoons in opkomst. Deze opkomst is mede te
danken aan de concentratie van ICT in Rome. In Lazio zijn 30 bedrijven en circa 500 mensen actief
binnen de sector. Van de nationale omzet van 47 miljoen euro wordt 30 miljoen euro in Lazio
gegenereerd. Grote bedrijven in deze sector zijn: Mondo TV, Digital Video, Cineteam, Cartoon One,
Maritanimata.
3.6 Toerisme
Lazio is een van de belangrijkste toeristische regio’s van Italië voor zowel Italiaanse als buitenlandse
toeristen. Na Veneto, Trentino Alto Adige en Toscana is Lazio de meest bezochte regio van Italië
gemeten naar aantal overnachtingen van toeristen: 32 miljoen. In 2007 werd de provincie Rome door
circa 12 miljoen toeristen bezocht, waarvan de helft afkomstig was uit het buitenland. Het aantal
toeristen en het aantal overnachtingen stegen in 2007 ongeveer evenredig met 10% ten opzichte van
2006. Tussen 2002 en 2007 groeide het aantal toeristen met 43%, het aantal overnachtingen met
28%.8
Onderzoek in een aantal belangrijke internationale nieuwskranten, uitgevoerd in 2007, wees uit dat
Rome de meest genoemde stad voor weekendtrips is met een vermelding van gemiddeld 16,5% (vóór
Parijs en Londen). Lazio is in Italië de regio met de hoogste aantal hotelboekingen: 17 miljoen
toeristen in circa 1.800 hotels in 2007. De hotelbranche heeft het overwicht in de toeristische sector:
77% van de overnachtingen vindt plaats in hotels, waarvan het merendeel op naam van Rome komt.9
Groot aandeel in de groeiende toerismebranche is de komst en de uitbreiding van het aantal low-cost
vluchten (o.a. Ryanair) van en naar Rome (Ciampino). Verwacht wordt dat deze groei zich de
komende jaren verder voortzet. Daarnaast kan Lazio rekenen op een toenemend aantal toeristen dat
de regio per cruiseschip aandoet. In Civitavecchia was in 2006 een stijging van 29% in
cruisepassagiers waar te nemen ten opzichte van 2005. Deze stijging betekende in 2006 een totaal
van 1,3 miljoen cruisepassagiers in 755 schepen die de haven aandeden. Hiermee is Civitavecchia
een van de grootste passagiershavens van Europa geworden. De laatste jaren is ook het
‘zakentoerisme’ in opkomst. Door de recente opening van het nieuwe beurscomplex Nuova Fiera di
Roma is Rome belangrijker geworden als beursstad. Het complex huisvest een aantal belangrijke
beurzen. Qua oppervlakte neemt het beurscomplex de tweede plaats in na de Fiera di Milano.10
De markt voor spa’s, kuuroorden en beautyfarms is de laatste jaren in Lazio groeiend. In de vorm van
complexen wordt een complete service aangeboden met restaurants, sportgelegenheden, faciliteiten
voor buitensport, schoonheidscentra en hotels. Een aantal grote projecten is in de startfase en wijst op
7
Bron: Censis.
Bron: EBTL zie: www.ebtl.it/rivista/2008/R&LGlobe08.pdf
9
Bron InvestinLazio zie: www.investinlazio.it/eng/notizie_eventi/notizia_15.php
10
Bron: EBTL
8
11
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
het groeipotentieel van deze sector: Colle Silvano Multiservice Tourist Complex, Beauty Farm Hotel
Igeia, Valmontone Hotels and Conference Centre, Azienda Forestale di Sala Golf Club. De Regione
wil een geïntegreerd toeristisch product aanbieden dat o.a. aansluit op het aan te leggen Valmontone
Integrated Tourism Pole (bestaande uit drie hotels met conferentiefaciliteiten), de Factory Outlet
Centers, en op de infrastructurele verbindingen tussen Civitavecchia en Rome.
Het segment voor agriturismo neemt in Lazio met 420 bedrijven een percentage van 2,8% van de
totale Italiaanse markt in deze sector voor zijn rekening. In verhouding tot het totale nationale aantal is
dit aandeel laag. Desondanks kon in 2006 een groei van 8,2% in het aantal slaapplaatsen in
agriturismo worden waargenomen dat daarmee een totaal bereikte van 5.200.
Buiten Rome kent het toerisme een aantal knelpunten die vooral te maken hebben met de moeizame
samenwerking van verschillende toeristische bedrijven in een bepaald gebied en onvoldoende lange
termijn beleid van provincies en samenwerkende gemeenten. Agritursmo is wel goed georganiseerd
middels een aantal verenigingen die ook de kwaliteit bewaken.
3.7 Jachtbouw
De (luxe) jachtbouw is een sector die in de regio in opkomst is. Dit is in lijn met de nationale
ontwikkeling binnen het segment ‘mega jachten’ (jachten met een lengte > 24 meter). In 2008 werden
in Italië 347 superjachten langer dan 24 meter gebouwd. Mondiaal heeft Italië hiermee een
marktaandeel van 45% in dit segment.
Afgelopen jaren zijn er veel initiatieven geweest om de sector een economische impuls te geven. De
Regione kondigde in maart 2008 een investering van 5 miljoen euro aan om de concurrentiekracht van
de ongeveer 500 bedrijven actief in Lazio binnen de maritieme sector te vergroten en samenwerking
ter bevordering van schaalvergroting te stimuleren.
In de sector zijn circa 2000 mensen werkzaam. De grootste bedrijven zijn: Cantieri Navali Rizzardi;
Navalmare, SNO Yachts, Cantieri di Fiumicino, Canados Group en Comar Yachts. De belangrijkste
beurs voor de sector in de regio is de ‘Big Blu Sea Expo’ in Rome die in 2008 circa 125.000 (in 2007
80.000) bezoekers trok. De beurs beslaat een oppervlakte van 120.000m², waarop in 2008 800
bedrijven waren vertegenwoordigd.
De meeste bedrijven zijn in de havengebieden Civitavecchia, Roma-Fiumicino en Latina gevestigd.
Elk gebied heeft eigen karakteristieken. Civitavecchia is voornamelijk op toerisme en pleziervaart
gericht en beschikt over een aanzienlijk aantal aanlegplaatsen voor kleinere jachten. Het gebied
Roma-Fiumicino wordt veeleer gekenmerkt door de bouw van grote schepen. In Latina worden boten
gebouwd van verschillende grootte. De sector in Lazio wordt gekenmerkt door jachtenonderhoud
(45%), jachtombouw (29%) en jachtbouw (25%). Grootste afzetmarkten zijn de VS (38%) en Europa
(62% waarvan Frankrijk 47%, VK 30%, Griekenland 9% en Spanje 5%). Ten opzichte van de andere
Italiaanse regio’s is Lazio de vijfde regio qua grootte in maritieme industrie en zevende qua
werkgelegenheid. Na Ligurië en Toscane bevinden zich in Lazio de meeste aanlegplaatsen voor
jachten.11
De import van de totale scheepsbouwsector van Lazio bedroeg in 2007 circa 82 miljoen euro. De
export in 2007 bedroeg circa 37 miljoen euro. Lazio importeerde voornamelijk uit Europese landen
(Frankrijk 22 miljoen) en Japan (38 miljoen). In 2005 bedroeg de import uit Nederland circa 7,5
miljoen, in 2006 en 2007 werd in Lazio nauwelijks uit Nederland geïmporteerd. Uit Japan werd voor 38
miljoen euro geïmporteerd.
3.8 Creatieve industrie
Lazio en met name Rome heeft een sterke positie in de Italiaanse creatieve industrie. In 2005
publiceerden de Universiteit Bocconi en de Kamer van Koophandel van Milaan een rapport over de
creatieve steden in Italië. Uit het onderzoek bleek dat de meeste Italiaanse creatieve professionals
11
Bron: IlSole24Ore.
12
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
(architecten, designers, kunstenaars, etc.) in Rome actief zijn (circa 23% op de totale
beroepsbevolking in Rome). Rome is wat betreft cultureel aanbod leider op het gebied van cultureel
erfgoed. 6% van de monumenten en archeologische sites van Italië bevinden zich in Rome, 11% van
alle Italiaanse tentoonstellingen vinden plaats in de hoofdstad en 9% van de Italiaanse boekhandels
zijn er gevestigd. Rome is tweede wat betreft archieven (7%) en bibliotheken (7%). Rome heeft
tenslotte 8% van alle bioscopen binnen haar gemeentegrenzen en 10% van de Italiaanse theaters.
Tenslotte is in Rome een vestiging van het Istituto Europeo del Design (Europees Design Instituut) dat
zich richt op mode, design, beeldende kunst en communicatie.
Het ‘Made in Lazio’ design excelleert vooral in de mode, juwelen- en sieradenbranche,
interieurontwerp en accessoires. De Italiaanse branchevereniging Camera Nazionale della Moda
Italiana schat voor 2007 de totale Italiaanse modemarkt op circa 70 miljard euro. De totale export
bedraagt circa 43 miljard euro en de import bijna 27 miljard euro. Lazio kent een relatief belangrijke
mode- en designindustrie. In Lazio zijn 2.700 bedrijven met circa 11.000 werknemers actief. Naast de
haute couture en de aanwezigheid van enkele grote, internationale modehuizen in Rome, is voor
Lazio vooral de textielindustrie van belang en van goede kwaliteit. De textielindustrie is
geconcentreerd in de Valle del Liri in de provincie Frosinone. De belangrijkste modehuizen en
ontwerpers van Rome zijn: Valentino, Laura Biagotti, Fendi, Fernanda Gattinoni, Rocco Barocco,
Angelo Litrico, Marco Ferrone, Salvatore en Anna Pianura. Nederlandse interesse in de Romeinse
mode-industrie is de laatste jaren opgekomen. In 2007 is de handelsmissie ‘Dutch Touch Rome’ van
de Dutch Fashion Foundation in samenwerking met de Nederlandse ambassade en de EVD
georganiseerd ter ondersteuning van Nederlandse ontwerpers in de Italiaanse modebranche. Dit
gebeurde op het belangrijkste mode-evenement van Rome dat jaarlijks in juli plaatsvindt, de AltaRoma
AltaModa Fashionweek.12
Mede door het groeiend toerisme, maar ook door het vernieuwende cultuurbeleid van voormalig
burgemeester Veltroni van Rome is het aanbod van kunst en musea gegroeid en verbreed. Zo heeft
de gemeente fors geïnvesteerd in het aanleggen van een omvattende culturele infrastructuur,
variërend van de nieuwe musea, bibliotheken, een literair centrum, een jazzclub tot een filmcentrum.
Dit heeft geleid tot een sterke toename van het aantal culturele evenementen en de versterking van
een aantrekkelijk vestigingsklimaat voor culturele organisaties. Deze synergie heeft een additionele
impuls aan de economie van Rome gegeven. Voor wat betreft de kwantiteit is in Rome recentelijk ook
een verbreding met betrekking tot hedendaagse cultuur zichtbaar. Niet alleen de vestiging van nieuwe
private kunstgaleries in het oude centrum weerspiegelen de toenemende belangstelling voor
contemporaine kunst, maar ook de renovatie cq nieuw- en uitbouw van drie grote musea voor
hedendaagse kunst: Palazzo delle Esposizioni, het Museo d’Arte Contemporanea Roma - MACRO en
het nieuwe staatsmuseum voor hedendaagse kunst MAXXI. Zij vormen een aanzienlijke uitbreiding
van de expositiecapaciteit van de reeds bestaande Galleria Nazionale D’Arte Moderna (staatsmuseum
voor moderne kunst).
Qua architectuur, architectuurvernieuwing en nieuwbouw is Rome geen eenvoudige stad. Grote
architecten uit zowel binnen- als buitenland krijgen weinig ruimte voor projecten. Uiteraard heeft dit
ook ten dele met het oude karakter van de binnenstad te maken, maar het heeft de laatste decennia
vooral geschort aan – visionaire - stedelijke projectontwikkeling. Toch hebben zowel de Italiaanse
overheid als de stad een aantal projecten geïnitieerd die een nieuwe impuls aan de stedelijke
vernieuwing van Rome moeten geven. Het nieuwe congrescentrum La Nuvola van Fuksas in de wijk
EUR, de Nuovi Mercati Generali naar ontwerp van de Nederlandse architect Rem Koolhaas, MAXXI
ontworpen door Zaha Hadid, het sinds enkele jaren bestaande Auditorium Parco della Musica van
Renzo Piano en de Ara Pacis van Richard Meier lijken erop te wijzen dat internationale architecten
van faam meer toekomst hebben in Rome. Opgemerkt zij dat de nieuwe burgemeester van Rome
Gianni Alemanno (sinds april 2008) een buitengewoon conservatieve houding aanneemt wat
stadsvernieuwing en modernisering betreft, waardoor de vrees bestaat dat innovatieve projecten
(tijdelijk) een halt wordt toegeroepen of worden teruggedraaid. De Nederlandse Ambassade in Rome
heeft in mei 2008 een rapport over kansen voor Nederlandse architecten in Italië opgesteld dat
verkrijgbaar is door een e-mail te sturen naar rom-ea@minbuza.nl .
12
Zie voor de handelsmissie: italie.nlambassade.org/algemeen/evenementen_2007/9-12_juli_2007_rome.
13
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
4. Infrastructuur en bouw
4.1 Infrastructuur
Het wegtransport is in Lazio de belangrijkste wijze van goederenvervoer. 84% van het vrachttransport
vindt plaats over de weg, 13% over zee en 3% via spoor- of luchtvervoer.
Het wegennetwerk in Lazio heeft een lengte van circa 9.900 kilometer, waarvan 470 kilometer
autosnelweg (tolwegen; 4,7% van totaal netwerk in Lazio) en 506 kilometer staatssnelweg (5,1%). De
totale lengte van provinciale wegen bedraagt 6.900 km (69,7%), de regionale wegen 2.000 (20,5%).
Het aandeel autosnelwegen in kilometers in Lazio ten opzichte van het totaal in Italië bedraagt 7,2%,
voor regionale snelwegen is dit 8,5%. Lazio is de Italiaanse regio met de hoogste autodichtheid per
inwoner: 740 auto’s per 1.000 inwoners.
De belangrijkste luchthavens van Lazio zijn Ciampino ten zuidoosten en Fiumicino ten zuidwesten van
Rome. Fiumicino had in 2006 circa 29,7 miljoen passagiers. In 2007 had de luchthaven 32,4 miljoen
passagiers, een groei van 9,1% ten opzichte van 2006. De intercontinentale vluchten op de Verenigde
Staten groeiden in 2007 zelfs met 20,3%. Ongeveer 160 vliegmaatschappijen vliegen op 140
bestemmingen, inclusief alle Europese hoofdsteden.
Ciampino kent jaarlijks circa 4,9 miljoen passagiers en voor de komende jaren wordt een stijging tot
6-8 miljoen passagiers per jaar verwacht. Plannen voor de aanleg van een derde luchthaven bij
Viterbo om de groei van het overbelaste Ciampino aan banden te leggen zijn in de maak. De
luchthaven van Fiumicino speelt een steeds belangrijkere rol voor het toegenomen vrachtvervoer met
het in 2004 geopende ‘Cargo City’, gelegen langs de snelweg tussen Rome en Fiumicino. Dit logistiek
centrum heeft een concentratie van logistieke diensten en opslagmogelijkheden en vormt daarmee
een belangrijke regionale schakel voor transport van goederen via lucht-, weg-, trein- en watervervoer.
Met een totale oppervlakte van 225.000m² en een opslagcapaciteit van 25.000m² kan jaarlijks 200.000
ton goederen worden overgeslagen en getransporteerd. Momenteel ligt de operationele capaciteit op
de helft. Uitbreiding voor de toekomst is voorzien. Daarnaast opende Fiumicino in 2008 een nieuwe
passagiersterminal, Terminal 5. Hiermee wordt de capaciteit van het vliegveld met ongeveer
8.000-10.000 personen per dag vergroot.
Tabel 6: Goederen- en passagiersvervoer van de vliegvelden in Lazio
Goederen (ton)
2005
129.926
Roma
Fiumicino
Roma
23.044
Ciampino
Totaal
152.970
Bron: Aeroporti di Roma13
Passagiers
2006
123.645
Groei %
-4,8
2005
28.692.338
2006
30.189.225
Groei %
5,2
23.764
3,1
4.235.776
4.945.158
16,7
147.409
-3,6
32.928.114
35.134.383
6,7
Roma Urbe, een weinig gebruikt helikoptervliegveld in het centrum van Rome aan de Via Salaria, zal
door AgustaWestland worden ontwikkeld tot een businessvliegveld. Doelgroep zijn zogenaamde
corporate VIP’s.
Belangrijke havenstad is van oudsher Ostia, maar inmiddels heeft Civitavecchia de belangrijkste
havenpositie van Lazio overgenomen. Civitavecchia en Lazio hebben een strategische en centrale
ligging in Italië en in het Mediterrane gebied. Civitavecchia heeft aansluiting op de ‘Maritime
Superhighway’ met Barcelona, Valencia en Palermo. De haven is momenteel voornamelijk gericht op
short sea shipping. Civitavecchia is een van de weinige havens in Italië met
uitbreidingsmogelijkheden. De bouw van nieuwe terminals en overslagplaatsen en de verbetering van
de infrastructuur van de laatste jaren, bewijst het groeiende belang van de haven voor Lazio en voor
het Middellandse Zeegebied. Daarnaast wil Civitavecchia zich door haar gunstige geografische positie
op Azië gaan richten, vanwege de snellere verbinding van 5-6 dagen ten opzichte van andere WestEuropese havens.
13
Bron: Afkomstig uit het rapport L’economia del Lazio nell’anno 2006, Banca d’Italia
14
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
Belangrijkste overslagproducten zijn chemische producten, graan, hout, auto’s en containervervoer.
De haven verwerkte in 2006 8,7 miljoen ton goederen. Ten opzichte van 2005 was dit een afname van
7,5%, het containervervoer nam af met 3,1%. Tevens is Civitavecchia een belangrijke
passagiershaven en aanlegplaats voor cruiseschepen. In 2006 telde de haven 3,6 miljoen passagiers,
waaronder 1,3 miljoen passagiers van cruiseschepen. Hiermee is Civitavecchia een van de grootste
passagiershavens van Europa. Velen reizen af naar hoofdstad Rome. Andere havendistricten in Lazio
zijn de Polo Romano (Fiumicino-Anzio) en de Polo Pontina (Gaeta-Formia-Terracina). In 2004 was het
goederenvervoer via de havens binnen de gehele Regione circa 14 miljoen ton.
Van groot belang voor de nationale verbindingen is de aanleg van de hogesnelheidslijn (TAV – Treno
ad Alta Velocità) tussen Salerno-Napels-Rome-Milaan. Hiervoor zijn overheidsinvesteringen met een
totaal bedrag van 350 miljard euro gedaan. In Rome is de verbouwing van Stazione Tiburtina aan de
gang om als hoofdstation voor de hogesnelheidslijn in Rome te gaan dienen. De reistijd Napoli-Rome
is teruggebracht tot iets meer dan een uur. De reistijd Rome-Milaan bedraagt nu nog 4,5 uur, maar zal
begin 2009 worden teruggebracht tot 3,5 uur. Het HSL-traject Rome-Milaan is nog niet operationeel,
maar zal dit volgens de planning begin 2009 wel zijn.
Kaart 2: TAV-netwerk in Italië en spoorverbindingen in aanleg
Bron: RFI – Rete Ferroviaria Italiana
15
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
Kaart 3: Overzicht infrastructureel netwerk in Lazio
Bron: Sviluppo Lazio
4.2 Bouw
Lazio heeft een aantal grote infrastructurele projecten op de plank staan, waarvan een aantal in 2007
is gestart. Van groot belang is de bouw van luchthaven Viterbo om de explosieve groei van low-cost
vluchten op Ciampino op te vangen. Het komende jaar is 7 miljoen euro uitgetrokken om
aanpassingen aan de luchthaven te doen, waarna Viterbo operationeel kan zijn. Voorts is het de
bedoeling om luchthaven Fiumicino uit te breiden tot de belangrijkste regionale hub van het
Mediterrane gebied. Hiervoor is in 2008 Terminal C voltooid (10 miljoen euro). Deze terminal maakt
deel uit van het grotere uitbreidingsproject ‘Molo C’, dat in 2012 gereed moet zijn. De geraamde
kosten voor Molo C zijn 195 miljoen euro en moet 5 miljoen passagiers per jaar gaan verwerken.
Verwacht wordt dat het aantal passagiers van de luchthaven in 2016 zal zijn gegroeid tot 50 miljoen
(2007: 32,5 miljoen). Om dit te bereiken zijn belangrijke investeringen nodig: in 2007 is 80 miljoen
geïnvesteerd, in 2008 een geschatte 150 miljoen en voor de komende 10 jaar een geschatte 1,6
miljard euro.
Om de groei van beide luchthavens en haven Civitavecchia te kunnen verwerken zijn ook plannen
gemaakt en deels in uitvoering, om de wegen rond en naar Rome te verbeteren en beter op elkaar te
laten aan te sluiten. De belangrijkste trajecten die zullen worden aangelegd in de komende jaren zijn:
Roma-Civitavecchia en het wegennetwerk ten noorden van Rome (250 miljoen euro in de komende 5
jaar); de snelweg Orte-Viterbo-Civitavecchia (37 miljoen euro); de kustverbinding CivitavecchiaFiumicino-Gaeta.
Het regionale spoornet wordt verbeterd tussen Roma-Tivoli (voor 2012; 103 miljoen euro) en tussen
Roma Ostiense-Roma Tiburtina (ter verbetering van de verbindingen tussen Orte-Fiumicino vliegveld
en Roma Ostiense-Viterbo).14
Voor de hogesnelheidslijn wordt station Tiburtina het station voor Rome. Dit station zal door een
investering van 700 miljoen euro ingrijpend worden verbouwd om de verwachte passagiersgroei voor
14
Zie dossier Lazio, Il Mondo, in: Corriere della Sera, juni 2008.
16
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
de komende jaren te kunnen opvangen. Het nieuwe station zal 100.000 reizigers per dag moeten
kunnen verwerken, met een piek van 20.000 reizigers per uur. Het nieuwe station Tiburtina zal een
oppervlakte van 49.000 m² bestrijken, waarin ook commerciële activiteiten met betrekking tot cultuur,
sport en recreatie zullen worden ontwikkeld. Het nieuwe station moet in 2010 klaar zijn.
In Rome is de aanleg van Metro C, een nieuwe metrolijn door het tot nog toe moeilijk bereikbare oude
centrum van de stad, een van de grootste projecten. Voltooiing van de bouw van lijn C is gepland voor
2015. Daarnaast is ook begonnen met de verlenging van Metro B. De bereikbaarheid binnen de stad
en de snelheid van vervoer hoopt men hiermee binnen afzienbare tijd te vergroten. Het laatste project
is metrolijn D. De studiefase van dit project is begonnen in 2008. De lijn zal van het noorden tot het
zuiden van Rome worden aangelegd, waartussen 20 stations zijn gepland. Verwacht wordt dat de
bouw circa 20 jaar in beslag zal nemen.
De belangrijkste beurs voor de vastgoedmarkt en projectontwikkeling in Italië is de Rassegna Italiana
del Mercato Immobiliare (RIMI), die jaarlijks in november/december in de Fiera di Roma wordt
gehouden. De RIMI is de belangrijkste vastgoedbeurs in Italië.
In Rome werd in 2006 een nieuw jaarbeurzencomplex geopend, dat qua omvang alle bestaande
Italiaanse beurzen, behalve die van Milaan, achter zich laat: de Nuova Fiera di Roma
(www.fieradiroma.it). Bij de bouw van het beurzencomplex is veel aandacht besteed aan locatie en
omliggende infrastructuur, een zwak punt van veel andere Italiaanse beurscomplexen. Optimale
bereikbaarheid is gegarandeerd door de strategische ligging tussen Rome’s belangrijkste vliegveld
Fiumicino en het stadscentrum. De Nuova Fiera di Roma wil hét internationale beurscentrum van het
Middellandse Zeegebied worden. Doel is marktleider te worden wat betreft internationale beurzen op
het gebied van de modernste technische ontwikkelingen en de toerismebranche. Het nieuwe complex
bestaat uit 22 paviljoens en een congrescentrum met 4.000 zitplaatsen. De totale grootte van de
expositieruimte bedraagt 210.000 m².
In de wijk EUR in Rome zuid is begonnen met de bouw van een nieuw congrescentrum. Het betreft
een prestigieus architectuurproject van de Romeinse architect Massimiliano Fuksas, genaamd
Palazzo dei Congressi ook wel ‘La Nuvola’ (“De Wolk’) genoemd. Het project heeft de afgelopen jaren
enige vertraging opgelopen in verband met enkele bureaucratische problemen, maar is nu in aanbouw
en zal naar verwachting in 2010 klaar moeten zijn.
Binnen de bouwsector neemt ook de aanleg van nieuwbouwwoningen een belangrijke plaats in. Er
worden de laatste jaren in fors tempo woningen gebouwd in de buitenwijken gelegen langs de
rondweg.
17
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
4.3 Projecten
Hieronder volgt een overzicht van een aantal belangrijke projecten in Lazio waaraan de komende
jaren zal worden gewerkt.
Tabel 7: Selectie projecten in Lazio – mei 2008 –
Project
Logistiek Centrum Cassino
Plaats –
Provincie
Grootte
project
A1 tussen Rome
– Napels
Palestrina
28,3 mln
Artena
19,5 mln
Valmontone Integrated Hotel
Complex
Valmontone
165 mln
Azienda Forestale di Sala Golf
Club
Sala
1,7 mln
Tecnopolo Tiburtino
Case Rosse
(Settecamini) –
Roma
Civitavecchia
terrein:
72 hectare
Colle Silvano Multiservice
Tourist Complex
Igeia Beauty Farm Hotel
Interporto di Civitavecchia
Piattaforma Logistica S.p.A.
(ICPL)
Roma Terminal Container
Latina Trade Fair Centre
terrein:
50 hectare
Civitavecchia
Latina Scalo –
Latina
20 mln
Fara Sabina Intermodal Centre
Fara Sabina
100 mln
Tuscia Expo Viterbo Trade Fair
Cassia Nord –
Viterbo
Frosinone
Rieti
50 mln
Frosinone Logistics Centre
Rieti Consortium for Industrial
Development
Sud Pontino Industrial
Development Consortium
Rome – Latina Consortium for
Industrial Development
Latina Industrial Complex
Frosinone Consortium for
Industrial Development
Metrolijn D
Gaeta – Latina
Latina Scalo –
Latina
Latina
Grattacielo Edera
– Frosinone
Rome
33 mln
Terrein:
882 hectare
Terrein:
569 hectare
Terrein:
1870 hectare
11 mln
Terrein:
3829 hectare
Verbinding:
Talenti,
Montesacro
en Salario,
Trastevere,
San Paolo,
Marconi,
EUR
Contact
http://www.investinlazio.it/eng/n
otizie_eventi/notizia_16.php
http://www.investinlazio.it/eng/d
wlfiles/05collesilvano.pdf
http://www.investinlazio.it/ita/op
portunita/04albergoigeia.php
http://www.investinlazio.it/ita/op
portunita/09hotelcentrocongres
sivalmontone.php
http://www.investinlazio.it/ita/op
portunita/21golfclubtenutadisal.
php
www.tecnopolotiburtino.it
www.icpl.it
www.rtc-container.eu
http://www.investinlazio.it/eng/o
pportunita/11centrofieristicolatin
a.php
http://www.investinlazio.it/ita/op
portunita/22centrointermodalefa
rasabina.php
www.tusciaexpo.org
www.fieraviterbo.com
www.interportofrosinone.it
www.consorzioindustriale.com
www.consorzioindustrialesudpo
ntino.it
www.consorzioasi.com
www.csifr.it/urp/index.asp
www.romametropolitane.it
Bron: Sviluppo Lazio
18
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
5. Research & Development
De regio Lazio kent de hoogste concentratie publieke en private onderzoekscentra in Italië en er wordt
relatief het meeste in R&D geïnvesteerd: 1,8% van het BBP van Lazio. Het Europees gemiddelde ligt
op 1,9% BBP en het Italiaans gemiddelde op 1,1% BBP. De helft van alle Italiaanse overheidsgelden
voor R&D en 10% van de totale private investeringen wordt geïnvesteerd in Lazio. Er zijn 11
universiteiten en 40 onderzoeksinstituten gevestigd in Lazio. Hier werken in totaal circa 7.300
wetenschappers en onderzoekers, 25% van alle Italiaanse onderzoekers. In totaal zijn circa 30.000
werknemers in de sector werkzaam. Hiermee is de regio Lazio de grootste R&D-werkgever van Italië.
De technologische producten die voortkomen uit de R&D sector in Lazio worden voor 60%
geëxporteerd (op nationaal niveau is dit 30%). Lazio ontwikkelt zich daarmee tot een echte R&D regio
binnen Italië. De provincie Rome wil zich in de toekomst nog meer profileren op innoverende
industrieën, hightech en ICT.15
In november 2006 is het sciencepark Tecnopolo Tiburtino in Rome geopend, een industriële cluster
gericht op innovatie en techniek. Het park omvat een gebied van zo’n 72 hectare en heeft
uitbreidingsmogelijkheden tot een bebouwbaar oppervlakte van 150 hectare. Het sciencepark herbergt
het Galileo Park, gericht op het Europese Galileo-project. De vele universiteiten en onderzoekscentra
(‘La Sapienza’; ‘Tor Vergata’; ‘Roma III’; ‘IAC Institute for Calculation Applications “Mauro Picone”’ en
IASI Institute for System Analysis “Antonio Ruberti” van het National Research Center (CNR); National
Agency for new Technologies Energy and Environment (ENEA), Center for Materials Development)
dragen bij aan de dynamiek van deze cluster. Het sciencepark biedt werkgelegenheid aan 130.000
mensen. Er zijn 22 onderzoekslaboratoria gevestigd waarin bedrijven als IBM en Ericsson
participeren. Andere scienceparks in Lazio zijn Alto Lazio, Palmer, Castel Romano, TecnoTiberis en
Fondazione San Raffaele.16
De Regione stelt middels het financieringsagentschap FILAS financiële middelen beschikbaar om
R&D-projecten en bedrijven in Lazio te stimuleren. In 2006 en 2007 is per jaar 5 miljoen euro
toegekend en in 2008 3 miljoen om de competitiviteit in wetenschappelijk onderzoek verder uit te
bouwen.
Tabel 8: Scienceparken in Lazio
Sciencepark
PST Alto Lazio
Vestiging
Rieti
PST Pa.L.Mer.
Tecnopolo Tiburtino
- Latina
Scalo
- Ferentino
Rome
TecnoTib.E.R.I.S
Rome
Parco Scientifico
Romano
Fondazione Parco
Biomedico San
Raffaele
Tecnopolo di Castel
Romano
Kenmerken
Wireless technologie
(Bluetooth, WiFi, WiMAX)
Chemie & voedingsmiddelen
Mechaniek & technologie
Satellietnavigatie (Galileo), ICT
Website
www.pstaltolazio.it
www.pst-palmer.it
www.tecnopolotiburtino.it
www.tecnotiberis.it
Rome
ICT, micro-electronica,
aerospace, milieu en
biomedische wetenschap voor
MKB
Università di Tor Vergata
Rome
Biomedisch
www.scienceparkrome.org
Rome
Biotechnologie, milieu,
techniekinnovatie, biomedisch,
ICT en multimedia
www.tecnopolo.it
www.parcoscientifico.eu
Bron: Sviluppo Lazio
15
16
Bron: Istat, zie: www.istat.it/dati/catalogo/20071212_00/PDF/cap21.pdf.
Centra zoals onderscheiden door Invest In Lazio.
19
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
Tabel 9: Belangrijkste onderzoekscentra in Lazio
Onderzoekscentrum
EBRI
Vestiging
Rome
IRBM
CNRB
Pomezia
Roma
MENARINI
SIGMA TAU
Pomezia
IFS ACRAF
RADIM
TECNO
BIOMEDICAL
(allen van bedrijven)
ENEA
CNR (hoofdkantoor +
enkele instituten)
INFN
Bron: Sviluppo Lazio
Kenmerken
European Brain Research
Institute – Rita Levi Montalcini
Moleculaire biologie
Centro Nazionale delle Risorse
Biologiche
Chemisch-Farmaceutisch
Website
www.ebri.it
www.irbm.it
www.cnrb.it
www.menarini.com
www.sigma-tau.it
www.fondazionesigmatau.it
www.angelini.it
www.merckserono.it
Rome
Rome
Rome
Energie
Nationaal onderzoeksinstituut,
verscheidene
onderzoeksterreinen
Nucleaire fysica
www.enea.it
www.cnr.it
www.infn.it
6. Buitenlandse investeringen en handel
6.1 Buitenlandse investeringen
De economie van Lazio kenmerkt zich de laatste jaren door een toenemende internationalisering. Het
aantal multinationals in de regio is de laatste jaren gegroeid tot circa 600 bedrijven en steeds meer
multinationals kiezen Rome als vestigingsplaats. Reden hiervoor is de aanwezigheid van veel
hoogopgeleid personeel en R&D, de aanwezigheid van ministeries en publieke instellingen, de goede
infrastructuur en relatief makkelijkere en goedkopere vestigingsmogelijkheden (vergeleken met het
overvolle en dure Milaan). Het aantal buitenlandse bedrijven is sinds 2000 bijna verdubbeld. De regio
Lazio biedt voor steeds meer bedrijven aantrekkingspunten die steeds vaker worden geprefereerd
boven de aantrekkelijke punten van traditionele internationale regio’s in het noorden zoals Lombardije.
Het grootste deel van de Directe Buitenlandse Investeringen (DBI) in Lazio is, na Europa (51%),
afkomstig uit de VS en Canada: 33%. Het gaat hier om circa 200 bedrijven. De belangrijkste sectoren
waarin buitenlandse bedrijven zijn vertegenwoordigd of in investeren zijn de ICT en de chemischfarmaceutische sectoren. Lazio trok in de periode 2001-2005 gemiddeld circa 1,35% van het jaarlijkse
BBP aan DBI aan. Binnen Lazio trekt de provincie Rome veruit het grootste percentage DBI aan: circa
99%. In 2004 bedroeg het aangetrokken DBI voor Lazio circa 4,8 miljard euro.
Tabel 10: Directe Buitenlandse Investeringen in Lazio (in 1.000 euro)
Gebied
2000
2001
2002
2003
Lazio
4.105.759
1.976.164
910.996
6.014.127
- Viterbo
916
1246
3928
4987
- Rieti
207
426
471
- Roma
4.100.610
1.949.280
895.148
5.891.286
- Latina
3.256
24.820
9.471
116.678
- Frosinone
977
611
2.023
705
Roma/Lazio
99,87%
98,64%
98,26%
97,96%
Bron: Sviluppo Lazio
2004
4.829.582
4008
48
4.744.558
66.425
14.543
98,24%
Een aantal belangrijke buitenlandse multinationals die hun hoofdkantoor in Lazio hebben zijn: Abbott,
Aventis Lepetit, Baxter, Bridgestone, Bristol Meyers, Endesa, Enterprise Digital Architects, Experian,
20
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
IBM, Johnson & Johnson, Lucent Technologies, Merck Sharp & Dohme, Patheon, Procter & Gamble,
Pfizer, Oracle, Semikron, Siemens, Thales, Unilever, Vodafone, Xerox, Janssen Cilag, Aero Sekur,
Aig Lincoln Italia, VDC Technologies, Serono, Ericsson Telecomunicazioni SpA.
Tabel 11: Aantal multinationals per land van herkomst met vestiging in Lazio
Land van herkomst
Aantal multinationals
Verenigde Staten
167
Verenigd Koninkrijk
103
Frankrijk
77
Duitsland
55
Nederland
49
Spanje
28
Zwitserland
27
België
22
Japan
13
Denemarken
8
Overige
133
Totaal
682
Bron: Sviluppo Lazio
6.2 Buitenlandse handel
Lazio importeerde in 2007 voor een waarde van 29 miljard euro (7,9% van totaal Italië) en exporteerde
ter waarde 13 miljard euro (3,6% van totaal Italië). De groei van de import en export ten opzichte van
2006 was respectievelijk 2% en 0,9% (Italië gemiddeld respectievelijk -3,3% en 5,8%). Binnen de
import en de export van Lazio nemen innovatieve producten een belangrijke plaats in. In Italië is alleen
de Regione Lombardije belangrijker in de buitenlandse handel. Lombardije neemt in absolute waarde
50% van de Italiaanse import en export voor haar rekening ten opzichte van 15,4% van Lazio.
Wat de agrovoedingsmiddelensector betreft heeft Lazio een aandeel van 6,6% in de import en 2,6% in
de export op de nationale agrovoedingsmiddelenbalans. Op de regionale handelsbalans heeft de
sector een exportaandeel van 4,8% en een importaandeel van 7,1%. Lazio is echter na Lombardije
de regio met het grootste handelstekort voor agrovoedingsmiddelen, te weten € 1,4 mld. De import
bestaat voor 40% uit primaire producten en groenten en fruit, gevolgd door vlees en vleesproducten
met 14%. Het belang van de tuinbouwproductie in de regio is de afgelopen jaren flink toegenomen.
Met een aandeel van 24,9% vertegenwoordigen groenten en fruit het voornaamste exportproduct.
Deze vinden hun afzet via de belangrijke groothandelsmarkt voor groenten en fruit in Fondi in de
provincie Latina, waarbij 120 bedrijven zijn aangesloten. De markt ligt op een strategisch punt als
logistiek platform tussen de zuidelijke productiegebieden en de noordelijke afzetmarkt.
Andere belangrijke exportproducten voor Lazio zijn chemisch-farmaceutische producten, elektronica
en olie(producten). De import wordt vooral gekenmerkt door transportmiddelen en metaalproducten.
De Italiaanse Vereniging van Kamer van Koophandels (Unioncamere) onderscheidt de belangrijkste
sectoren waarin Lazio importeert: auto’s (22%), chemische en farmaceutische producten ten behoeve
van medicijnen (12,4%), ruwe olie en gas (7,7%), tabak (6,3%), elektriciteit (4,4%), metalen (3,8%).
21
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
Tabel 12: Opbouw van import en export in Lazio, 2005-200617
Grootste im- en
Waarde Percentage Procentuele Waarde
exportstromen
import
totale
verandering export
Regione Lazio
in mln
import
t.o.v. 2005
in mln
euro’s
euro’s
Auto’s
6.657
24,1
32,3
735
Chemische,
4.937
18,0
6.1
4.322
farmaceutische,
synthetische
producten
Voedsel, drank,
2.908
10,5
10.2
435
tabaksproducten
Elektrische en
2.887
10,4
1.5
1.745
optische
apparatuur
Grondstofwinning
2.216
8,0
23.5
27
Energie,
1.224
4,4
5.2
22
elektriciteit, gas
Metaal en
1.147
4,1
38.3
494
metaalproducten
Cokes,
952
3,4
-8.4
1.069
producten van
olie en nucleaire
energie
Agrarische
773
2,8
-4.0
149
producten
Lucht- en
662
2,4
-13.6
460
ruimtevoertuigen
Machines,
591
2,1
2.3
716
mechanische
apparaten
Textiel en kleding
551
2,0
-3.3
435
Overig
2.140
7,8
-3,5
1.518
Totaal Lazio
27.645
100
11,6
12.127
Bron: Banca d’Italia, Istat
Percentage
totale
export
Procentuele
verandering
t.o.v. 2005
6,1
35,6
4.2
9.9
3,6
23.7
14,4
9.6
0,2
0,2
-62.9
36.9
4,1
34.6
8,8
20.4
1,2
-10.9
3,8
2.4
5,9
18.2
3,6
12,5
100
23.7
0,6
9,5
Nederland is na Duitsland de belangrijkste exporteur naar de regio Lazio. De totale import van de
regio kwam in 2007 neer op circa 29 miljard euro, een groei van 10% ten opzichte van 2006. De
waarde van de Nederlandse export in 2007 bedroeg ongeveer 2 miljard euro. Deze export bestaat
hoofdzakelijk uit agrarische en industriële producten.
Tabel 13: Totale import en export Lazio en vergelijking Italië (in 1.000 euro), 2007
Regio
Import
Export
Import uit
Export naar
Nederland
Nederland
Lazio
29.323.786
13.165.194
2.182.691
418.971
- Viterbo
280.543
335.378
21.895
6.825
373.137
448.548
4.286
2.767
- Rieti
1.492.195
2.416.773
47.692
55.309
- Frosinone
3.293.931
3.288.946
567.459
288.637
- Latina
23.883.980
6.675.549
1.541.359
65.433
- Rome
Noord-Oost Italië
79.427.600
111.900.504
3.352.366
2.540.617
Noord-West Italië
172.231.468
143.814.455
12.149.999
3.242.747
Midden Italië
59.055.861
55.387.620
3.184.421
1.337.714
Zuid Italië
24.675.073
26.892.936
712.663
868.460
Eilanden
25.893.047
14.206.719
193.156
254.248
Italië
368.080.375
358.633.067
20.175.029
8.438.970
Bron: Istat
17
Bron: Banca Italia, , L’economia del Lazio nell’anno 2006.
22
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
Tabel 14: Voornaamste handelspartners van Lazio (in miljard euro), 2007
Voornaamste handelspartners
Waarde import
Waarde export
Duitsland
4.681
1.468
Nederland
2.191
0.419
Spanje
2.150
0.907
België
2.116
0.530
Frankrijk
1.690
1.197
Verenigde Staten
1.532
1.319
Zwitserland
1.380
0.788
Verenigd Koninkrijk
1.126
0.721
Japan
0.822
0.325
China
0.738
0.170
Rest
10.906
6.053
Totaal
29.324
13.165
Bron: Istat
6.3 Belang Nederlandse export en bedrijven
Nederland staat voor Lazio op de 8e plaats als het gaat om exportpartners. Er werd in 2007 voor een
bedrag van circa 419 miljoen euro uit Lazio naar Nederland geëxporteerd. Dit betekende voor 2007
een stijging van 1% ten opzichte van 2006. Het aandeel van de export naar Nederland is 3,2% van de
totale export van Lazio. De belangrijkste exportpartners zijn voorts Duitsland, Frankrijk, de Verenigde
Staten en Zwitserland, Spanje en Groot-Brittannië.
Na Duitsland is Nederland de belangrijkste importpartner voor Lazio. In 2007 werd voor circa 2 miljard
euro uit Nederland geïmporteerd. Dit betekende voor 2007 een stijging van 1,2% ten opzichte van
2006. Het percentage van de Nederlandse import voor Lazio bedraagt 8,3% van de totale import van
Lazio. De Nederlandse export naar Lazio bestaat hoofdzakelijk uit agrarische en industriële producten.
Ook gemeten naar saldo van import-export is Nederland na Duitsland de belangrijkste handelspartner
voor Lazio (de Regione heeft een negatief saldo van 1,7 miljard euro op de handelsbalans). 18
Tabel 15: Handelsstromen Lazio – Nederland 2007
Sectoren
Waarde import
Waarde export
uit Nederland
naar Nederland
(in mln euro’s)
in mln euro’s
Visserij
8,8
0,01
Mineralen
0,4
0,07
Industriële
2.133
409
producten
ICT
1,5
0
Diensten
3,9
5,1
Overige
0,3
0
goederen
Agrarische
43,7
4,7
producten
Totaal Lazio
2.191
419
Bron: Istat
De regio Lombardije is de regio waar de meeste Nederlandse bedrijven hun hoofdvestiging voor Italië
hebben. Milaan is als commercieel centrum van Italië van oudsher de aangewezen plaats om te
vestigen. Desondanks kiest een groeiend aantal bedrijven, ook niet Nederlandse, om de
hoofdvestiging in Rome te plaatsen of naar Rome te verplaatsen. Redenen hiervoor zijn o.a. de
aanwezigheid van het internationale bankwezen, het goedkoper (hoogopgeleid) personeel en de
aanwezigheid van alle belangrijke overheidsinstellingen. Zo heeft Unilever ervoor gekozen haar
hoofdkantoor van Milaan naar Rome te verplaatsen. Hetzelfde geldt voor Atradius Credit Insurance.
18
Bron: Istat
23
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
Bij de organisatie Sviluppo Lazio, die zich tevens met territoriale marketing van de regio Lazio
bezighoudt, staan binnen de regio 49 bedrijven geregistreerd die Nederlands zijn, een Nederlandse
deelneming hebben of een Nederlands moederbedrijf hebben. Het betreffen grotere en middelgrote
bedrijven en niet alle bedrijven zijn volledig Nederlands. Een aantal grote Nederlandse bedrijven heeft
zich in Lazio gevestigd zoals Unilever, Shell, KLM en Organon. De Afdeling Economie & Handel van
de Nederlandse Ambassade in Rome beschikt over de volledige lijst van Nederlandse bedrijven in
Lazio (deze is verkrijgbaar door een e-mail te sturen naar rom-ea@minbuza.nl).
Nederlandse ondernemers hebben een eigen Business Club, gevestigd in Rome. Voor de
contactgegevens en meer informatie zie: www.nederlandseromeinen.eu .
Tabel 16: Overzicht van een aantal Nederlandse bedrijven in Lazio
Naam
Adres
Sector
Andiamo Services
Via dei Valeri 1
Evenementen en
Rome
reizen
Atradius Credit
Via Crescenzio 12
Verzekeringen en
Insurance
Rome
diensten
Bank Insinger de
Via Due Macelli 48
Bank
Beaufort
Rome
Boskalis
Via Leone XIII 95
Bouw
Rome
De Ruiter Sementi
Via Mortacino, SNC
Landbouw
Terracina Latina
Dolmen
Via Guiglielmo
Investment
Consultancy
Marconi 57
consultancy
Casperia
Ecofys
Via Sante Bargellini 4 Duurzame energie
Rome
Fugro
Viale Charles
Bodem- en zee
Oceansismica
Lenormant 268
onderzoek
Rome
Indicitalia / Wolters
Viale Maresciallo
Uitgeverij
Kluwer Italië
Pilsudski 124
Rome
Intervet Productions Via Nettunese
Diergeneesmiddelen
Aprilia
KLM
Viale dell’aeroporto
Luchtvaart
Fiumicino
Lease Plan Italia
Via Cesare Giulio
Autolease
Viola 48
Rome
Partesa / Heineken
Via del Maggiolino
Bier
151 Rome
Pontecorvi
Via XX Settembre 3
Advocatenkantoor
Mannaerts &
Rome
Triboldi Studio
Randstad Italia
Piazza della Marina 1 Uitzendwerk
Rome
Shell Italia E&P
Via Dei Due Macelli
Olie en onderzoek
66 Rome
TNT Post
Via Valsavaranche 89 Logistiek
Rome
Trelleborg Wheel
Via Nazionale
Banden
Systems
Tiburtina 143
Tivoli
Unilever Italia
Via Paolo di Dono 3/A Voeding / IJs
Rome
Bron: Sviluppo Lazio
24
Website
www.andiamo-services.com
www.atradius.it
www.insinger.it
www.boskalis.com
www.deruitersementi.it
www.dolmenconsultancy.com
www.ecofys.it
www.fugro.it
www.indicitalia.it
www.intervet.it
www.klm.it
www.leaseplan.it
www.partesa.it
www.randstad.it
www.shell.it
www.tntpost.it
www.trelleborg.com
www.unilever.it
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
7. Oprichten van een bedrijf en ondernemen in Italië en Lazio
7.1 Bedrijfsvestiging
Vrijheid van vestiging
Op grond van EU-beginselen bestaat in de lidstaten vrijheid van vestiging. Een bedrijf met statutaire
vestiging in een van de EU-landen kan zich eveneens in Italië vestigen. De Italiaanse overheid maakt
op dat punt geen enkel onderscheid. Een buitenlands bedrijf kan in Italië een eigen onderneming
oprichten.
Italië kent net als Nederland vele verschillende bedrijfsvormen. Hieronder volgt een kort overzicht met
de hoofdkenmerken van de belangrijkste bedrijfsvormen.19
Società per Azioni (S.p.A)
De S.p.A. is vergelijkbaar met de Nederlandse Naamloze Vennootschap (N.V.). Net als de N.V. is de
S.p.A. de enige rechtsvorm waarmee een notering op de beurs mogelijk is. Het is dan ook een
structuur die vooral verkozen wordt door middelgrote tot grote ondernemingen. Minimum kapitaal in
een S.p.A. bedraagt EUR 120.000,- en de aansprakelijkheid van de aandeelhouders is in beginsel
beperkt. Heeft de S.p.A. slechts één aandeelhouder dan is deze wel hoofdelijk aansprakelijk.
Società a responsabilità limitata (S.r.l.)
De S.r.l. is vergelijkbaar met de Nederlandse Besloten Vennootschap (B.V.). Deze vorm is het meest
passend voor het MKB met een beperkt aantal vennoten. Het minimum kapitaal in een S.r.l. bedraagt
EUR 10.000,- en de aansprakelijkheid van de aandeelhouders is in beginsel beperkt.
Società semplici
Dit is een hele eenvoudige vorm voor agrarische, professionele en administratieve activiteiten.
Bijvoorbeeld boeren, advocaten en administrateurs van onroerend goed kennen deze vorm.
Internationale handel is in deze vorm niet mogelijk. De aandeelhouders zijn hoofdelijk aansprakelijk.
Società in nome colletivo (S.n.c)
Deze vorm is vergelijkbaar met de Nederlandse Vennootschap Onder Firma (V.O.F.). In zekere zin is
het vergelijkbaar met de Società semplici, met dien verstande dat voor deze rechtsvorm internationale
handel wel mogelijk is. De vennoten zijn hoofdelijk aansprakelijk.
Società in accomandita semplice (S.a.s.)
Deze vorm heeft in de verte enige gelijkenis met de Nederlandse Commanditaire Vennootschap
(C.V.). Het betreft een rechtsvorm met ‘accomandanti’, ofwel stille vennoten en ‘accomandatori’ ofwel
beherende vennoten. De stille vennoten kennen een beperkte aansprakelijkheid van alleen hun
geïnvesteerde vermogen, terwijl de beherende vennoten hoofdelijk aansprakelijk zijn.
Stabile organizzazione
Een Nederlandse onderneming kan ook kiezen voor een vaste zetel in Italië zonder te kiezen voor een
aparte bedrijfsvorm. Vaak gebeurt dit in de vorm van een filiaal. De Nederlandse onderneming is
verantwoordelijk en aansprakelijk voor het filiaal, omdat het geen aparte entiteit is. Het filiaal dient
echter wel een eigen, Italiaans BTW nummer (partita IVA) aan te vragen. Over het bedrijfsresultaat
wordt in Italië belasting betaald.
Oprichtingsformaliteiten
Bij de oprichting van een eenvoudig bedrijf (zoals onder andere de eenmanszaak en het filiaal) zijn de
volgende stappen te onderscheiden:
1. Registratie bij de belastingdienst (Agenzia delle Entrate) en ontvangst IVA (BTW) nummer;
2. Registratie bij de Kamer van Koophandel (Camera di Commercio);
19
Bron: Rabobank, International Desk Italy.
25
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
3. Registratie t.b.v. de volksverzekeringen:
(a) I.N.A.I.L. (Istituto Nazionale per l'Assicurazione contro gli Infortuni sul Lavoro), ofwel het nationaal
instituut voor de verzekering tegen arbeidsongevallen
(b) I.N.P.S. (Istituto Nazionale della Previdenza Sociale), ofwel de staatsinstelling voor pensioenen en
arbeidsongeschiktheidsuitkeringen;
4. Bevestiging van de registratie via notaris of Kamer van Koophandel.
Bij de oprichting van een rechtspersoon gaan aan het voorgaande nog drie stappen vooraf:
1. Storting van 30% van het maatschappelijk kapitaal bij de bank;
2. Passeren van de oprichtingsakte bij de notaris;
3. Officiële erkenning van de rechtbank.
Voor meer detail informatie over ondernemen in Italië kunt u de website van de EVD raadplegen:
www.evd.nl, landenpagina Italië http://www.evd.nl/home/landen/landenpagina/land.asp?land=ita Ook
de website van Invest in Italy, www.investinitaly.com bevat nuttig informatie.
Daarnaast kunt u de studie over het ondernemingsklimaat in Italië in mondiaal perspectief van de
organisatie Doing Business raadplegen. Voor meer informatie zie: www.doingbusiness.org .
7.2 Belastingstelsel
Vennootschapsbelasting
De vennootschapsbelasting in Italië bestaat uit twee componenten: de IRES en de IRAP.
De belasting op bedrijfsopbrengsten (IRES - 'Imposta sul Reddito delle Societa') bedraagt sinds 1
januari 2008 27,5 procent. Voor de opbrengsten over 2007 geldt nog een heffingspercentage van 33
procent. Daarnaast betalen bedrijven jaarlijks een regionale belasting over productieactiviteiten van
het bedrijf (IRAP - 'Imposta Regionale sulle Attività Produttive'), deze belasting varieert per regio en
per sector. Sinds 1 januari 2008 bedraagt het gemiddelde regionale percentage 3,9 procent. In 2007
gold nog een hoger regionaal heffingspercentage van 4,25 procent. IRES en IRAP samen komen in
2008 op een gemiddelde van 31,4 procent. In 2007 was dit 37,25 procent.
De afdracht van de heffingen vindt in gedeelten plaats. Het eerste gedeelte (39,2 procent) moet
worden gestort binnen één maand na goedkeuring van de jaarstukken van het afgelopen boekjaar. In
de regel is dit vóór eind mei van het lopende jaar. Een tweede gedeelte (58,8 procent) moet vóór eind
november van het lopende jaar worden afgedragen. Het restant wordt ten slotte bij de definitieve
aanslag verrekend.
Persoonlijke inkomstenbelasting
De persoonlijke inkomstenbelasting (Ire - 'Imposta sul reddito'; voorheen IRPEF - 'Imposta sul Reddito
delle Persone Fisiche') kent een gestaffeld systeem, waarbij de tarieven variëren van 23 tot 43
procent, afhankelijk van het inkomen. In onderstaande tabel zijn de verschillende tarieven en de
bijbehorende inkomens weergegeven.
Percentages inkomstenbelasting naar jaarinkomen in euro (2008):
- tot 15.000
23
- van 15.001 tot 28.000
27
- van 28.001 tot 55.000
38
- van 55.001 tot 75.000
41
- boven 75.000
43
Bron: Ministero dell'Economia e delle Finanze
Bij het investeren in Italië, is het van belang te weten dat momenteel de fiscale wetgeving behoorlijk
aan veranderingen onderhevig is. Er worden dagelijks zaken veranderd, waardoor de kosten voor een
‘commercialista’ (accountant) flink kunnen oplopen.
26
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
7.3 Betalingsmoraal
De gemiddelde betalingsafspraak in het zakelijk verkeer ligt op 73 dagen. De gemiddelde
betalingsduur in Italië ligt in de particuliere sector echter op 95 dagen. Voor de overheid geldt een
gemiddelde van 140 dagen. 33% van de betalingen vindt pas plaats na 90 dagen. Italië is hiermee een
van de slechtst scorende landen in Europa. Hoewel betalingen vaak op zich laten wachten, is de
zekerheid dat er betaald wordt groter dan het Europees gemiddelde. 20 Het veelgehoorde geluid over
slecht Italiaans betaalgedrag moet dan ook worden bijgesteld.
Uit een rapport dat dit voorjaar is opgesteld door Intrum Justitia (www.intrum.com : European Payment
Guide 2008 en European Payment Index 2008) blijkt dat de slechte naam van de Italianen vooral
gebaseerd is op de duur van hun betalingstermijn. Hoewel die inderdaad vaak lang is, is het verlies als
gevolg van onbetaalde facturen lager dan in Nederland. In ons land gaat 2,3 procent van de omzet
verloren door facturen die niet betaald worden. In Italië bedraagt dit percentage 1,6 procent. Italianen
betalen hun rekeningen dus juist beter. Uiteraard geldt ook voor Italië dat een goede voorbereiding bij
export zichzelf letterlijk terugbetaalt: het maken van heldere afspraken over de betalingstermijn
verdient dan ook aanbeveling.
7.4 Zakelijke gedragscode
Een eerste benadering
Zoals elk land heeft ook Italië zijn spelregels. Bij een eerste zakelijk contact vinden Italianen een
persoonlijke kennismaking belangrijk. Een schriftelijk handelsvoorstel is in Italië ongebruikelijker dan in
Noord-Europa.
De structuur van de meeste bedrijven is ook anders dan in Noord-Europa. Bij middelgrote en grote
ondernemingen heerst een sterkere hiërarchie dan wij in Nederland gewend zijn, vooral het
middenkader kent een geringe beslissingsbevoegdheid. Delegeren en medezeggenschap van andere
werknemers is er vaak niet bij. Het is ook een hele kunst in contact te komen met de juiste persoon:
diegene die een beslissingsmandaat heeft. In Italië bestaat veel midden- en kleinbedrijf. Het hoofd van
het bedrijf is vaak tevens het hoofd van de familie. De 'padrone' is de baas en regelt en beslist vrijwel
alles. Soms zijn er introducties nodig om met de baas in contact te komen.
Even 'snel zakendoen en ter zake komen' past niet goed in de Italiaanse cultuur. Een eerste fase
bestaat vaak uit kennismaken en elkaar aftasten. Bij onderhandelingen wordt niet steeds - en zeker
niet meteen - over zaken gesproken. Afspraken kunnen op de normale werkdagen worden gemaakt.
De werktijden zijn grofweg tussen 8.30 en 12.30 uur en van 15.00 tot 18.00 uur. Het is beter geen
afspraken te maken voor het eerste en laatste uur van de werkdag of direct na lunchtijd (die sterk
varieert). Een zakenlunch vormt een goede gelegenheid voor een eerste kennismaking.
Conversatie
Enige kennis van de Italiaanse taal kan helpen bij het zakelijke contact en is soms zelfs noodzakelijk.
De Italiaan blinkt niet uit in talenkennis, hoewel de jeugd wel steeds meer en beter Engels leert. De
oudere generatie Italianen heeft vaak Frans als vreemde taal gehad op school, waardoor zij deze taal
beter beheersen dan het Engels.
Tijdens het zakelijke gesprek is het belangrijk geduld te hebben en niet al te snel tot zaken te (willen)
komen. Er zijn veel gespreksonderwerpen die bij een kennismaking aan de orde kunnen komen zoals
familie, sport, vakantie en gastronomie. Een compliment over zijn land wordt door de Italiaan erg op
prijs gesteld. Het is niet ongebruikelijk naar de herkomst van iemand te vragen. De Italiaan hecht vaak
meer waarde aan de regio waar hij vandaan komt dan aan zijn Italiaanse nationaliteit.
Het Italiaanse taalgebruik is indirect. Het maken van goede sier speelt daarbij ook een rol. Soms lijkt
een 'bel discorso' (letterlijk een mooi betoog, mooie woorden) belangrijker dan de boodschap zelf. De
taal leent er zich ook voor om een boodschap fraai te verpakken. De sfeer tijdens een gesprek of
onderhandeling is ook van belang. Uitspraken van Italianen en de inhoud van een gesprek moeten
niet altijd even letterlijk genomen worden.
Het is belangrijk de Italiaanse zakenpartner in zijn waarde te laten. Vanwege het indirecte Italiaanse
taalgebruik kan een kritische noot in een gesprek beter worden vermeden, zeker bij een beginnend
contact.
20
Betalingsafschrijving in Italië ligt op 1,3%, Nederland 2,4%, Europees gemiddeld 1,8%.
27
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
Formele houding
Italianen zijn tamelijk formeel, tijdens zakelijke gesprekken zal men een gesprekspartner niet snel
tutoyeren of bij de voornaam noemen. Bij personen die in het bezit zijn van een academische titel is
het aan te raden deze titel in mondeling of schriftelijk contact te gebruiken. 'Dottore' of 'dottoressa' zijn
de Italiaanse academische aanspreektitels, 'ingegnere' is vergelijkbaar met ingenieur. Ook personen
zonder titel worden regelmatig daarmee wél aangesproken, hiermee wordt dan de kundigheid en/of
belangrijkheid van een persoon onderstreept.
Kleding en presentatie
Uiterlijk speelt een grote rol in de Italiaanse cultuur ('fare bella figura'). Het is belangrijk goed voor de
dag te komen. Zowel voor mannen als vrouwen is het dragen van vrijetijdskleding - zoals een
combinatie van blue jeans, een colbert met net hemd en das - tijdens zakelijke afspraken niet
gewenst.
De Italiaan weet verzorgde, soms modieuze kleding te waarderen: kleding van goede kwaliteit en snit
waarbij pak, hemd, das, schoenen en sokken op elkaar zijn afgestemd.
Presentatie
Het is gebruikelijk om de gesprekspartner een visitekaartje te overhandigen. Bij voorkeur zijn de
kaartjes in het Italiaans gedrukt. Het kaartje bevat alle relevante informatie over de persoon in kwestie
en de functie die hij binnen het bedrijf bekleedt. De eerste voornaam wordt volledig weergegeven,
gevolgd door de initialen van de volgende voornamen en de achternaam. Eventuele titels worden ook
weergegeven.
Presentatiemateriaal als folders met productinformatie kan in diverse talen worden aangeboden. Als
niet de gehele folder in de Italiaanse taal is (maar bijvoorbeeld in het Engels) is een inlegvel met de
meest relevante informatie in het Italiaans wel aan te raden.
Drinken en roken
Bij de lunch en het diner wordt meestal wijn gedronken, voor de maaltijd wordt ook vaak een aperitief
gebruikt.
Sinds 1 januari 2005 mag in openbare gebouwen, restaurants en bars in Italië niet meer worden
gerookt.
Relatiegeschenken
Indien een relatiegeschenk wordt aangeboden, moet dit een zekere uitstraling hebben. Met het
aanbieden van een eenvoudige pennenset met bedrijfslogo of een Delftsblauw bord wordt niet het
juiste effect bereikt. Een origineel geschenk in een decoratieve verpakking spreekt meer aan.
7.5 Rol van regionale instellingen
De belangrijkste regionale instellingen voor buitenlandse investeerders zijn:
Sviluppo Lazio
Sviluppo Lazio is een agentschap dat valt aan te merken als een overkoepelende economische
organisatie van de Regione Lazio. Zij speelt een belangrijke rol in de territoriale marketing van de
Regione en de ondersteuning van buitenlandse investeerders. De organisatie beschikt over
uitgebreide kennis, markt- en contactinformatie van de regio. Tevens geeft zij wegwijs in de
verschillende financieringsmogelijkheden die de regio te bieden heeft. Zie voor meer informatie:
www.sviluppo.lazio.it en www.investinlazio.it .
Filas
Filas is een regionale organisatie die zich bezighoudt met de ontwikkeling en innovatie van het
regionale bedrijfsleven. Zij is bemiddelaar in en promotor van de kennisuitwisseling tussen
onderzoeksinstellingen en bedrijfsleven. Zij ondersteunt bij het opzetten van projecten in voornamelijk
R&D en ICT gerelateerde activiteiten. Zie voor meer informatie: www.filas.it.
28
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
BIC Lazio
BIC (Business Innovation Center) Lazio is onderdeel van het regionale netwerk van agentschappen
dat het ondernemerschap in de regio wil stimuleren. Zij ondersteunt voornamelijk het opstarten van
nieuw midden- en kleinbedrijf in de regio. BIC Lazio beschikt over uitgebreide kennis van het regionale
MKB en de wetenschappelijke sector. Zij ondersteunt nieuwe projecten met een innovatief karakter.
Zie voor meer informatie: www.biclazio.it.
7.6 Rol van de Nederlandse Ambassade in Rome
De afdeling Economie & Handel van de ambassade in Rome en de handelsafdeling van het
consulaat-generaal te Milaan ondersteunen Nederlandse ondernemingen bij hun activiteiten op de
Italiaanse markt. Dit gebeurt gratis.
De afdeling Economie & Handel van de ambassade in Rome richt zich vooral op het ondersteunen
van Nederlandse bedrijven bij export- en investeringsactiviteiten in Midden- en Zuid-Italië, in contacten
met de Italiaanse overheid en in overheidsgerelateerde sectoren. Voorts biedt de afdeling technischwetenschappelijke informatie.
Bij de handelsafdeling Milaan staat de ondersteuning van Nederlandse bedrijven in Noord-Italië
centraal.
Voor vragen over landbouw, natuur, visserij en voedingsmiddelen voor heel Italië biedt de
landbouwafdeling van de ambassade ondersteuning.
Wat kan de Afdeling Economie & Handel voor het Nederlands bedrijfsleven betekenen?
• het leggen van en het bemiddelen bij contacten met bedrijven, financiële instellingen en
overheidsinstanties;
• het verschaffen van adressen van potentiële klanten, agenten en andere zakelijke partners;
• het verschaffen van marktinformatie, zo nodig over specifieke sectoren of via marktrapporten;
• het ondersteunen bij promotionele activiteiten zoals zakelijke missies en/of beursdeelnames;
• het verschaffen van informatie over de economische, fiscale, juridische, sociale en culturele
aspecten van het zakendoen in Italië;
• het verschaffen van informatie over financiële, economische en sociale ontwikkelingen in Italië.
De Economische Voorlichtingsdienst in Den Haag (EVD; www.evd.nl ) biedt ook ondersteuning aan
Nederlandse bedrijven bij de exportplannen naar Italië in de vorm van informatie, voorlichting,
marktscans en promotionele activiteiten.
Voor meer informatie: www.olanda.it (voor adresgegevens zie bijlage).
29
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
8. SWOT-analyse
Concluderend volgt hier een overzicht van de belangrijkste sterktes en zwaktes van de regio en van
de belangrijkste kansen en belemmeringen voor Nederlandse ondernemers.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Strengths
Relatief hoog R&D aandeel in economie
Hoge kwantiteit en kwaliteit goed opgeleide
mensen
Concentratie van scienceparks
Goede regionale infrastructuur:
verbindingen luchthavens, haven en spoor
Investeringen in verbetering infrastructuur,
nieuwe bouwprojecten
Belangrijke farmaceutische en chemische
industrie
Concentratie van aerospace industrie
Groeiend zaken- en congrestoerisme
Grote investeringen cultuursector in Rome
Toenemende internationalisering,
toenemende Buitenlandse Directe
Investeringen
Opportunities
Toenemende internationalisering
bedrijfsleven
Hogere economische groei dan andere
regio’s
Gunstige vestigingsomstandigheden
Centrale ligging in Italië en Middellandse
Zee gebied
Goede zeeverbindingen met Azië
Relatief grote en rijke afzetmarkt
Minder conjunctuur gevoelige economische
clusters
Financiële dienstverlening breed en
internationaal vertegenwoordigd in Rome
Concentratie van vele private en publieke
onderzoeksinstellingen en universiteiten
Groeiend aantal internationale beurzen door
Nuova Fiera di Roma
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
30
Weaknesses
Bankleningen voor MKB niet eenvoudig
Concentratie van economie Lazio in Rome
Onderhoud infrastructuur achterstallig
Inmenging politiek en oveheid in de vrije
marktsector
Kwaliteit ziekenhuizen matig
Groei van haven Civitavecchia in verleden
niet doorgezet
Relatief weinig industrie
Groot aandeel kleinbedrijf (90% minder dan 9
werknemers)
Threats
Gecompliceerde regelgeving en
bureaucratische procedures
Beheersing van Italiaans vaak onontbeerlijk
Specifieke bedrijfs- en zakencultuur
Soms intransparante
aanbestedingsprocedures
Opbouwen van lokaal netwerk is belangrijk
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
9. Bronvermelding
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Sviluppo Lazio / Invest in Lazio
Istat
Confcommercio
Doing Business
Dolmen Consultancy
FILAS
Regione Lazio
Trenitalia/RFI
Unioncamere
Camera di Commercio
Camera di Commercio Roma
Confindustria / Confindustria Lazio
ICE
Sprintlazio
Il Sole 24 Ore
Corriere Della Sera / Il Mondo: Dossier Lazio
Banca d’Italia
Financieel Dagblad
Ente Bilaterale Turismo della Regione Lazio (EBTL)
Lait
Eurostat
Aeroporti di Roma
Università di Tor Vergata
31
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
10. Bijlagen
10.1 Overzicht beurzen in Lazio
Tabel 17: Overzicht van een aantal belangrijke beurzen in Lazio
Beurs
RIMI- Rassegna
Italiana del
Mercato
Immobiliare
BigBlu Sea Expo
Zero Emission
Rome
Romics
BTC
Expo Edilizia
AltaRomaAltaMod
a
RomaFictionFest
Roma Film
Festival
PharmaFinance
Globe
SatExpo
Cibus Roma
Trascom
Soort
Wanneer
Contact
Vastgoed
November/Decemb
er
www.rimi.roma.it
Jachten
Vernieuwbare
energie
Strips en
animatiefilms
Internationale
B2B beurs
Vastgoed
Februari/Maart
Oktober
www.big-blu.it
www.zeroemission.eu
Oktober
www.romics.it
www.btc.it
November/decembe
r
Juli
www.senaf.it/expoedilizia/
Televisie:
Fictie/drama
Speelfilms
Juli
www.romafictionfest.it
Oktober
www.romacinemafest.it
Biofarmacie,
onderzoek en
financiering
Toerisme
ICT en
Satellieten
voedingsmiddele
n
Commercieel
transport
Mei
www.zangani.com/conferences/pf20
08
Maart
Maart
www.globe08.it
www.satexpo.it
april
www.fiereparme.it/www.fieraroma.it
September
www.trascom.org
Mode
www.altaroma.it
10.2 Nuttige contacten en websiteadressen
Instanties
Naam instantie
Regione Lazio
Invest in Lazio
Invest in Italy
Sviluppo Lazio
Sprint Lazio
BIC Lazio
FILAS
Governo Italiano
Istituto nazionale per il
Commercio Estero
Italtrade
Camera di Commercio
Unioncamere Lazio
Camera di Commercio di
Roma
Confindustria Lazio
Activiteit
Website
Overheid Regione Lazio
Territoriale marketing Lazio
Territoriale marketing Italië
Financieringsagentschap
Internationaliseringsagentschap
Financieringsagentschap
Financieringsagentschap
Italiaanse regering
Italiaans instituut voor buitenlandse
handelhandel
Made in Italy portal van ICE
Kamer van Koophandel
Vereniging Kamer van
Koophandels Lazio
KvK van provincie Rome
www.regione.lazio.it
www.investinlazio.it
www.investinitaly.com
www.sviluppo.lazio.it
www.sprintlazio.it
www.biclazio.it
www.filas.it
www.governo.it
www.ice.it
Italiaanse werkgeversvereniging
www.confindustrialazio.it
32
www.italtrade.com
www.camcom.it
www.unioncamerelazio.it
www.rm.camcom.it
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
Agenzia delle Entrate
Consorzio per lo Sviluppo
Industriale della Provincia
di Rieti
Confapi
Federlazio
E-Lazio
Roma Economia
Regione Lazio
Provincia di Roma
Comune di Roma
Provincia di Rieti
Provincia di Latina
Provincia di Viterbo
Assessorato al Lavoro
Italiaanse belastingdienst
Consortium voor industriële
ontwikkeling van provincie Rieti
www.agenziaentrate.gov.it
www.consorzioindustriale.com
MKB-vereniging nationaal
MKB-vereniging Lazio
MKB-portaal Lazio
Economische dataverzameling van
Gemeente Rome
Regio Lazio
Provincie Rome
Gemeente Rome
Provincie Rieti
Provincie Latina
Provincie Viterbo
Portaal werkgelegenheid Regione
Lazio
www.confapi.org
www.federlazio.it
www.elazio.it
www.romaeconomia.it
www.regione.lazio.it
www.provincia.roma.it
www.comune.roma.it
www.provincia.rieti.it
www.provincia.latina.it
www.provincia.viterbo.it
www.portalavoro.regione.lazio.it
Biotechnologie, Chemie, Farmacie
Naam instantie
Italian Biotech
Activiteit
Biotechnologie database
Website
www.italianbiotech.com
Osservatorio Chimico
Ministerie van Economische
Zaken, sector chemie
Koepelorganisatie voor
chemische sector
www.osservatoriochimico.it
Activiteit
Innovatie en technologische
implementatie Regione Lazio
Branchevereniging ICT
Website
www.laipa.it
Federchimica
www.federchimica.it
ICT
Naam instantie
LAit
Assinform
www.assinform.it
Toerisme
Naam instantie
ENIT
Ente Bilaterale per il
Tursimo della Regione Lazio
Roma Turismo
Turismo e Finanza
Azienda di Promozione
Turistica della provincia di
Roma
Federalberghi Roma
Provincia di Roma
Assessorato al Turismo
Associazione Nazionale Bed
& Breakfast e Affitacamere
Istituto Nazionale Ricerche
Turistiche
Litorale
Activiteit
Nationaal Bureau voor
Toerisme
Regionaal Bureau voor
Toerisme
Gemeentelijk Bureau voor
Toerisme Rome
Toerisme en onderzoek
Territoriale marketing Provincie
Rome
Vereniging hotels Provincie
Rome
Afdeling toerisme Provincie
Rome
Nationale Vereniging voor B&B
en kamerverhuur
Nationaal instituut voor
onderzoek naar toerisme
Economische en toeristische
ontwikkeling kust van Lazio
Website
www.enit.it
www.ebtl.it
www.romaturismo.it
www.turismoefinanza.it
www.aptprovroma.it
www.federalberghiroma.it
www.romaepiu.it
www.anbba.it
www.isnart.it
www.litoralespa.it
Jachtenbouw
Naam instantie
Activiteit
Website
33
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
BigBlu
Nautische beurs
www.big-blu.it /
www.boatshowroma.it
Consorzio Nautico Lazio
Nautisch consortium Lazio
www.cnlazio.com
Associazione Nazionale
Nautica da Diporto
Unione Nazionale Cantieri e
Industrie Nautiche ed Affini
Consormare del Golfo
Nationale nautische vereniging
www.assonautica.it
Nationale Brancheorganisatie
van de nautische sector
Consortium voor ontwikkeling
Nautische sector
Consortium voor ontwikkeling
Nautische sector Lazio
www.ucina.net
Sistema Integrato Regionale
per la Nautica di Lazio
www.consormaredelgolfo.it
www.sirenalazio.it
Filmindustrie
Naam instantie
RomaLazioFilmCommission
Direzione Generale per il
Cinema
Associazione Nazionale
Industrie Cinematografiche
Audiovisive e Multimediale
Latina Film Commission
Cinecittà
Festival Internazionale del
Film di Roma
Roma FictionFest
Filming in Lazio Makes
Sense (FILMS)
Activiteit
Film fonds Regione Lazio
Directie film van Ministerie
van Cultuur
Nationale
Brancheorganisatie voor
de media- en filmindustrie
Organisatie voor Film
provincie Latina
Cinecittà filmstudio’s
Internationaal filmfestival
van Rome
Internationaal festival voor
televisiefictie
Subsidie
speelfilmproductie van
FILAS
Website
www.romalaziofilmcommission.it
www.cinema.beniculturali.it
www.anica.it
www.latinafilmcommission.it
www.cinecittastudios.it
www.romacinemafest.org
www.romafictionfest.it
www.filas.it
Aerospace
Naam instantie
Agenzia Spaziale
Italiana
AIAD
Centro Italiano
Ricerce
Aerospaziali
Galileo Test Range
ESA ESRIN
Frascati Living Lab
Alenia
Thales Group
Selex
Activiteit
Italiaans agentschap voor
Ruimtevaart
Brancheorganisatie voor
ruimtevaart en
defensiesystemen
Italiaans centrum voor
aerospace onderzoek
Galileo test range
ESA centrum voor
aardobservatie
Technologiedistrict
aerospace
Aerospace bedrijf
Aerospace bedrijf
Aerospace bedrijf
Website
www.asi.it
www.aiad.it
www.cira.it
www.gtr-italy.eu
www.esa.int/SPECIALS/ESRIN_SITE/index.html
www.frascatilivinglab.org
www.alenia-aeronautica.it
www.thalesgroup.it
www.selex-sas.com
Creatieve industrie
Naam instantie
Architetti Roma
Associazione per il Disegno
Industriale
Alta Roma
Camera Moda
Activiteit
Architectuur portal Rome
Nationale Brancheorganisatie
voor industrieel ontwerp
Mode evenement Roma
Nationale Brancheorganisatie
34
Website
www.architettiroma.it
www.adi-design.org
www.altaroma.it
www.cameramoda.it
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
Mode
Infrastructuur en bouw
Naam instantie
Roma Metropolitane
Aeroporti di Roma
Aeroporto Viterbo
Porti di Roma e di Lazio
Architetti Roma
Informare
Escola Europea de Short
Sea Shipping
Activiteit
Beheer van metro van Rome
Luchthavens Ciampino en
Fiumicino
Luchthaven Viterbo
Zeehavens Lazio
Architecten in Rome
Zeetransport
Short Sea Shipping
(Civitavecchia)
Website
www.romametropolitane.it
www.adr.it
www.aeroportoviterbo.it
www.port-of-rome.org
www.architettiroma.it
www.informare.it
www.2e3s.eu/ENm6.12.html
R&D, innovatie
Naam instantie
AIRI
Ricerca Italiana
La Strategia di
Lisbona
Ministero
dell’Istruzione dell’
Università e della
Ricerca
Ricerca e
Innovazione nel
Lazio
Sapienza
Innovazione
LAit
Consorzio Roma
Ricerce
Ilo 24 i
Activiteit
Vereniging voor
industriële innovatie
Onderzoeksportaal Italië
Lissabonstrategie in
Lazio
Ministerie voor
Onderwijs en
Onderzoek
Website
www.airi.it
www.ricercaitaliana.it
www.strategiadilisbonalazio.it
www.miur.it
Afdeling en portaal R&D
Regione Lazio
www.ricercalazio.it
Netwerk Innovatie
universiteit La Sapienza
Innovatie en
technologische
implementatie Regione
Lazio
Consortium en netwerk
voor ontwikkeling en
onderzoek
Netwerk bedrijfs- en
onderzoekswereld van
BicLazio en universiteit
La Sapienza
www.sapienzainnovazione.com
Universiteiten
Naam
Università degli Studi di
Roma La Sapienza
Università degli Studi di
Roma Tor Vergata
Università degli Studi di
Roma 3
Università Cattolica del
Sacro Cuore – Rome
Libera Università
Internazionale degli Studi
Sociali LUISS Guido Carli –
Rome
Università Campus BioMedico di Roma
www.laitspa.it
www.romaricerche.it
www.iloa24i.it
Kenmerk
Website
Een van de grootste
universiteiten van Europa; breed
aanbod studies
Economie, recht, techniek,
geneeskunde, wetenschap
Sterke groei afgelopen jaren;
breed aanbod studies
Economie en geneeskunde
www.uniroma1.it
Politicologie
www.luiss.it
Biomedisch en geneeskunde
www.unicampus.it
35
www.uniroma2.it
www.uniroma3.it
www.rm.unicatt.it
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
IUSM – Istituto Universitario
di Scienze Motorie – Rome
Libera Università S. Maria
Assunta LUMSA – Rome
Libera Università S. Pio V –
Rome
John Cabot University –
Rome
Università Europea di Roma
Università della Tuscia –
Viterbo
Università degli Studi di
Cassino – Frosinone
Bewegingswetenschappen
www.iusm.it
Letteren en filosofie, recht,
pedagogiek
Politicologie, economie, talen
www.lumsa.it
Amerikaans-Britse universiteit;
breed aanbod studies in Engels
Nieuwe en groeiende
universiteit; economie, recht,
letteren en communicatie
Kleinere universiteit
www.johncabot.edu
Nieuwe, groeiende universiteit
www.unicas.it
www.luspio.it
www.universitaeuropeadiroma.it
www.unitus.it
Onderzoekscentra
Onderzoekscentrum
EBRI
Vestiging
Rome
IRBM
CNRB
Pomezia
Roma
MENARINI
SIGMA TAU
Pomezia
IFS ACRAF
RADIM
TECNO
BIOMEDICAL
(allen van bedrijven)
ENEA
CNR
Rome
Rome
INFN
Rome
Kenmerken
European Brain Research
Institute – Rita Levi Montalcini
Moleculaire biologie
Nationaal Centrum voor
Biologisch onderzoek
Chemisch-Farmaceutisch
Website
www.ebri.it
www.irbm.it
www.cnrb.it
www.menarini.com
www.sigma-tau.it
www.fondazionesigmatau.it
www.angelini.it
www.merckserono.it
Energie
Nationaal onderzoeksinstituut,
verscheidene
onderzoeksterreinen
Nucleaire fysica
www.enea.it
www.cnr.it
www.infn.it
Zakendoen en Financiering
Naam instantie
Sviluppo Lazio
Sprint Lazio
BIC Lazio
FILAS
Activiteit
Financieringsagentschap
Internationaliseringsagentschap
Financieringsagentschap
Financieringsagentschap
Website
www.sviluppo.lazio.it
www.sprintlazio.it
www.biclazio.it
www.filas.it
Nederlandse instellingen in/voor Italië
Naam instantie
Nederlandse ambassade in Rome
Nederlands consulaat-generaal in Milaan
EVD
TWA – Ministerie van Economische Zaken
Website
www.olanda.it
www.holland.it
www.evd.nl
landenpagina Italië:
www.evd.nl/home/landen/landenpagina/land.asp?
land=ita
www.twanetwerk.nl
Nederlandse Romeinen Business Club
Nederlandse Vereniging in Rome
Koninklijk Nederlands Instituut te Rome
www.nederlandseromeinen.eu
www.nederlandersinrome.net
www.knir.it
36
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
10.3 Nederlandse verenigingen in Rome
In Rome zijn, voor zover deze Ambassade bekend, de navolgende Nederlandse of NederlandsItaliaanse Verenigingen actief:
Nederlanders in Rome
(zie ook de site voor Nederlanders in Rome:
www.nederlandersinrome.net )
Nederlands-Italiaanse Vereniging
Claudia de Regt (voorzitter)
e-mail: claudiaderegt@flashnet.it
mob. 337-869926
email: nivrom@gmail.com
Vaste verenigingsactiviteiten zijn de erwtensoepavond, barbecue met vrijmarkt, Leidens Ontzet en
Sinterklaas. Verder worden er af en toe ad hoc activiteiten georganiseerd, zoals filmavonden (zie ook
www.nederlandersinrome.net/neditver.htm).
De Vereniging geeft een tweemaandelijks blad uit, de Hollandse Nieuwe, met actueel nieuws en
achtergrondinformatie over Rome en de Romeinen, kleine advertenties, boekbesprekingen, en de
aankondigingen van de activiteiten die door de Vereniging georganiseerd worden, alsook mededeling
van de Ambassade, van het Koninklijk Nederlands Instituut en van de Kerk van de Friezen.
Nederlandse Romeinen Business Club:
www.nederlandseromeinen.eu
Nederlands Praatcafé
Voor alle Nederlanders in Rome en andere belangstellenden is er elke derde donderdag van de
maand Nederlands Praatcafé, in het café "Giulio passami olio", via Monte Giordano 28 (dichtbij Piazza
Navona), aanvang 20.30, met altijd interessante sprekers. Daarna is het gewoon kroeg. Als u de
aankondigingen voor het Nederlands Praatcafé wilt ontvangen kunt u zich inschrijven op:
www.nederlandersinrome.net/inschrijfformulier.php
Koninklijk Nederlands Instituut
Het Koninklijk Nederlands Instituut (www.knir.it) verzorgt ieder jaar in voor- en najaar een programma
van rondleidingen door Rome op zaterdagochtend. De rondleidingen zijn bestemd voor een
Nederlandstalig publiek en worden verzorgd door de wetenschappelijke staf van het KNIR. Deelname
aan de rondleidingen is gratis; eventuele entreebiljetten zijn voor eigen rekening. De rondleidingen
beginnen om 10 uur, tenzij anders aangegeven. Het aantal deelnemers is in de regel beperkt tot
maximaal 30. Tenzij anders is vermeld, dient men zich uiterlijk op de woensdag vóór de betreffende
rondleiding op te geven bij mevrouw I. Bolognese: tel. 06.3269621 of E-mail: reception@nir-roma.it
Aanmelding is ook van belang vanwege eventuele onvoorziene wijzigingen op korte termijn. In enkele
gevallen kan de toegang pas kort tevoren worden bevestigd.
In het souterrain van het Instituut is de Nederlandse en Vlaamse Uitleenbibliotheek gevestigd. Hier
vindt u meer dan 5.000 boeken: Nederlandse literatuur en lectuur, tijdschriften, vertalingen,
kinderboeken, literair krantenarchief. Een lijst met nieuwe boekenaanwinsten vindt u op
www.nederlandersinrome.net/bibliotheek.htm.
37
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
10.4 Aanvullende statistieke gegevens per hoofdstuk
Profielschets Lazio
Tabel 18: Dynamiek bedrijvigheid: regionale vergelijking
Regio / Groeivoet in
Aantal nieuwe
Groei van
% ondernemingen
ondernemingen
ondernemingen
’06-‘07
Lazio
12.433
2,2
- Viterbo
140
0,4
93
0,6
- Rieti
643
1,4
- Frosinone
563
1
- Latina
10.994
2,7
- Rome
Noord-West Italië
16.061
1
Noord-Oost Italië
2.441
0,2
Centrum Italië
17.961
1,4
Zuid Italië en eilanden
9.353
0,5
Italië totaal
45.816
0,75
Bron: Unioncamere
Tabel 19: Opbouw economie Lazio gemeten in bedrijfsaantal, 2007
Sector
Aantal actieve bedrijven
Commercie
125.403
Landbouw
50.395
Bouw
56.436
Industrie
35.846
Onroerend goed
36.472
Hotels en restaurants
21.450
Overige publieke diensten
19.661
Transport
19.406
Financiële activiteiten
10.490
Overig
5.726
Totaal
381.285
Bron: Movimprese
Aandeel totaal in %
32,9
13,2
14,8
9,4
9,6
5,6
5,2
5,1
2,8
1,4
100
Tabel 20: Gemiddeld bestedingspatroon Italiaans gezin 2006 in procenten
Huisvesting
29,8
Voedsel en drank
18,8
Transport
13,5
Kleding
6,3
Meubilair
5,8
Vrije tijd
4,4
Energie en brandstof
4,3
Gezondheidszorg
3,4
Communicatie
2,2
Onderwijs
1,2
Tabak
1,0
Overig
9,4
Totaal
100
Bron: Istat 2007
38
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
Sectoranalyse
Tabel 21: Opbouw economie Lazio in percentages op basis aantal bedrijven per sector 2007
Landbouw Industrie Commercie
Commercie Hotels Diensten Overig
waarvan
detailhandel
Lazio
9,0
20,3
26,1
14,7
4,6
20,6
19,3
35,4
20,5
21,9
13,7
4,0
12,3
6.0
• Viterbo
26,1
25,1
21,6
13,9
5,5
13,1
8,7
• Rieti
15,0
26,0
29,0
18,1
5,2
16,4
8,3
• Frosinone
21,6
23,2
16,2
16,2
6,1
19,4
1,3
• Latina
3,6
19,1
26,1
14,2
4,4
22,3
24,5
• Rome
Noord-Oost Italië
17,6
28,9
21,9
10,5
5,9
22,3
3,3
Noord-West
8,8
29,2
23,7
11,7
5,1
26,9
6,3
Italië
Centrum Italië
12,2
25,8
25,2
13,8
5,0
20,6
11,2
Zuid Italië en
20,8
22,2
30,3
18,9
4,2
14,9
7,6
eilanden
Italië
15,2
26,1
25,8
14,3
5,0
20,7
7,2
Bron: Confcommercio april 2008
Kaart 4: Industriële clusters in de Regione Lazio
Bron: Sprintlazio
39
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
Totaal
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
Kaart 5: Concentratie van bedrijvigheid binnen de aerospace sector in Lazio
Bron: Filas
Grafiek 1: Gemiddeld aantal verblijfsdagen en uitgaven per dag per Regione
Bron: Regione Veneto
40
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008
Infrastructuur en bouw
Grafiek 2: Goederen- en passagiersvervoer van de haven van Civitavecchia (in 1.000 eenheden
en ton)
Bron: Banca d’Italia 2007
Kaart 6: Hoofd- en complementaire spoorverbindingen Regione Lazio
Bron: Sviluppo Lazio
41
Nederlandse Ambassade Rome
Afdeling Economie & Handel
Augustus 2008