- Scholieren.com

Samenvattig ANW pww herfst.
Domein 1, denken over wetenschap.
Hoofdstuk 1, scheppingsverhalen en wetenschappelijk verklaren.
- Predestinatie: het lot. Dit betekent dat alles wat gaat gebeuren al vast ligt voordat je geboren bent.
- Met mythologie deed men dingen verklaren waarvan men niet wist wat het was, bijv. de bliksem.
- Scheermes van Occam/Occam’s razor: in een verklaring krijgen alleen maar werkelijk waargenomen
feiten een plaats. We verzinnen dus niets als het niet nodig is.
• Om dingen te verklaren gebruikt men dus zoveel mogelijk feiten, en legt men verbanden
tussen deze feiten.
- Theorie: een wetenschappelijke verklaring die slaat op een algemeen verschijnsel.
• Uit een theorie kun je een voorspelling afleiden, deze kun je toetsen d.m.v. experimenten,
met deze experimenten kun je een theorie bewijzen (verifiëren). Dit is niet altijd waar.
Daarom bedacht Popper een nieuwe bewijsmanier: falsifiëren. Iets aannemen totdat het
tegendeel bewezen is.
- Vaak komen formules te pas aan het bewijzen van een theorie.
Hoofdstuk 2, wat doet wetenschap?
- Nieuwe producten en producten die worden doorontwikkelde, bijv. de gsm.
- Nieuwe technieken, bijv. de automatisering in fabrieken.
- Wetenschap brengt veel veranderingen met zich mee, waar iedereen anders mee omgaat.
Hoofdstuk 3, wie doet wetenschap?
- Nieuwsgierigheid/persoonlijke behoefte is nodig voor de stimulans om onderzoek te doen.
- De wetenschap is een beetje verborgen i.v.m. met gevaar voor bedrijfsspionage en gevaar. Maar de
laatste tijd wat opener omdat mensen willen weten wat er met het geld gebeurt dat ze in de
wetenschap stoppen.
Hoofdstuk 4, waarom doet men onderzoek?
- Syfilis (SOA): kan voorkomen worden met een arseenverbinding. Dit is rattengif.
- Door nieuwsgierigheid.
- Door eigenwijsheid.
- Door medelijden/eigen belang.
- Voor geld & prestige.
• Onderzoekers willen graag als eerste iets ontdekken om zo aanzien te krijgen van collega’s.
- Omstreden onderzoek. Soms mag onderzoek niet worden gedaan omdat het gevaarlijk kan zijn. Zo
is het uitvinden van het chloorgas in de eerste wereldoorlog een omstreden onderzoek geweest,
maar toen was er niemand die hem zei dat het niet mocht. Tegenwoordig is het zo dat wanneer een
onderzoek hier niet mag worden gedaan, het wel in bijna elk ander land kan en dat daarom de
onderzoekers hun project in het buitenland uitvoeren.
Hoofdstuk 5, zekerheid bestaat niet.
- Wanneer er nieuwe producten op de markt zijn gekomen, waarvan nog niet helemaal zeker is dat
ze veilig zijn, geeft men ze de GRAS-status (Generally Regarded As Safe)
- Roken:
• Verslavend door werkende stof nicotine.
• 23.000 doden per jaar door:
* Kanker aan longen, mond of keel.
* Longemfyseem (wanneer allerlei longblaasjes samenvoegen en zo één groot
longblaasje worden, ze hebben dan minder oppervlakte waar stofuitwisseling kan
plaatsvinden).
* Hart- en vaatziekten.
• Ontwerpakkoord fabrieken. Hierin staat dat reclame voor sigaretten vrijwel niet meer
toegestaan zal zijn en dat de fabrieken geld beschikbaar stellen voor schadevergoedingen en
antirookreclames.
• Convenant (=geen echt contract, maar een ‘herenakkoord’). Beide partijen beloven plechtig
zich een aantal jaren aan de afspraken te houden. In dit convenant stond dat er uiteindelijk
helemaal geen reclame voor sigaretten meer mocht worden gemaakt.
• Volgens de minister van volksgezondheid was het niet ethisch dat een fabrikant gif op de
markt brengt en vervolgens geld gaat geven om de medische gevolgen ervan te vergoeden.
- PVC (polyvinylchloride).
• Gemaakt uit het gas vinylchloride, deze stof veroorzaakt leverkanker.
• Milieubelastend: wanneer men bij de verbranding van afval ook PVC doet verbranden
ontstaan CO2 en het zure gas waterstofchloride.
• Weekmakers (ftalaten):
* Lossen op in het maagzuur waarna alleen de harde delen overblijven die als een
soort perforator gaatjes gaan maken in de darmwand. (=perforatie).
* Deze ftalaten lijken erg op oestrogenen (vrouwelijk geslachtshormoon), waardoor
er abnormaliteiten bij mannetjes ontstonden die deze weekmakers inslikten. Dit
gebeurt vooral bij vissen, omdat er veel afval in het water wordt geloosd en daardoor
komen de vissen in aanraking met deze weekmakers en worden er steeds minder
mannetjes geboren, waardoor bepaalde waterdieren worden bedreigd.
- MAC-waarde. Maximaal Aanvaardbare Concentratie in ppm (=parts per million).
Hoofdstuk 6, geen voordeel zonder nadeel.
- Anticonceptiepil:
• Veroorzaakt bij een heel enkel geval trombose. Dit is een bloedpropje.
- Aspirine (= acetylsalicylzuur):
• Kan bij een vrij lage dosis bij kinderen het syndroom van Reye veroorzaken. Vooral wanneer
kinderen op dat moment griep of waterpokken hebben.
* Na aanleiding van dit voorval heeft men de paracetamol (= kinderaspirientje)
ontwikkeld.
* Mensen gebruikten eerst de aspirine als bloedverdunner wanneer ze hartkwalen
hadden. Maar toen uiteindelijk de paracetamol was uitgevonden, gingen ze die
slikken, terwijl deze helemaal geen bloedverdunner was. Daardoor hebben mensen
met hartkwalen een tijd lang de nodige bescherming gemist.
- Bijsluiter (waar ook de bijwerkingen op staan):
• Wettelijk verplicht.
• Fabrikanten zorgen er zo ook voor dat mensen hen niet kunnen aanklagen vanwege
bijwerkingen.
Hoofdstuk 7, asbest in Nederland.
- Asbest werd vroeger gebruikt als isolerend en brandwerend materiaal en bestaat uit allemaal kleine
vezeltjes. Deze vezeltjes komen pas vrij wanneer men in asbestplaten gaat
zagen/vijlen/boren/scheuren.
- Als de asbest nog vast zit in platen, is er niets aan de hand. Maar zodra de kleine vezeltjes
vrijkomen, is dat een probleem. Je kunt er 3 ziektes van krijgen:
• Longkanker.
• Mesothelioom (kun je alleen krijgen door asbest). Dit is een kanker aan het longvlies die
vervolgens naar allerlei delen van het lichaam uitzaait.
• Asbestose (kun je ook alleen krijgen door asbest). Dit is wanneer je een littekenweefsel in
de longen hebt en wanneer sommige longblaasjes samen groeien tot één groter longblaasje.
De longcapaciteit neemt dan af.
- Nadat bekend werd dat veel werknemers ziek waren geworden van het werken met asbest gingen
zij een schadevergoeding eisen bij hun (voormalige) werkgever. Dit was soms moeilijk aan te tonen
en vaak won de werkgever terwijl je mesothelioom en asbestose eigenlijk alleen maar van het
werken met asbest kunt krijgen. Daarom kwam de bewijslast op een gegeven moment niet meer bij
de werknemer maar bij de werkgever te liggen. Wanneer een werknemer dan asbestose of
mesothelioom had moest de werkgever aantonen waarom die werknemer dat niet kan hebben
gekregen van zijn werk.
- Er is nog altijd een stijgend aantal slachtoffers. Men verwacht in 2020 het maximale aantal te
hebben bereikt. Dit komt omdat men nu pas bezig is met over de asbest te verwijderen en omdat het
‘langzame’ ziektes zijn.
Hoofdstuk 8, de informatiemaatschappij.
- Wachten op een ander. Zoiets zien we vooral bij de voorvallen met asbest. De werknemers namen
niet aan dat de asbest gevaarlijk was, want dan had de overheid wel ingegrepen. Terwijl de overheid
daarentegen dacht dat de werknemers het wel aan zouden geven als ze in een gevaarlijke situatie
zouden werken. En zo wacht men eerst op een actie van de andere kant.
- Het beste is in dit soort situaties om zelf op zoek te gaan naar informatie en om zelf op de hoogte te
blijven van alle ontwikkelingen.
- Het is belangrijk informatie te schiften. Dat betekent dat je alleen de informatie eruit haalt die voor
jou belangrijk is.
• Wanneer je dit niet doet kan het zijn dat je het gevoel hebt dat je teveel informatie op je af
krijgt en dat je een ‘input overflow’ krijgt.
Hoofdstuk 9, hemelverschijnselen: uurwerk of glazen bol.
- Hemeltijd.
• In de banen van de zon/maan/sterren/planeten zit veel regelmaat.
• Aan de hand van de standen van de zon kan men overdag de tijd nauwkeurig aflezen met
een instrument genaamd een gnomon (= zonnewijzer).
- Astrologie (= horoscoop). Men denkt aan de hand van de standen van de
zon/maan/sterren/planeten voorspellingen te kunnen doen. Deze zijn voor ieder sterrenbeeld
anders.
- Bijgeloof. Als voorbeeld dat je een wens mag doen als je een vallende ster ziet.
- Astronomie (= sterrenkunde).
- Kometen.
• Bestaan uit stof + ijs + steen.
• Ze gaan in een ellipsbaan om de zon.
• Ze hebben een kern, een coma en een staart.
* Wanneer ze in de buurt van de zon komen, verdampt een deel van het ijs en alleen
dan ontstaat een ijle wolk van gas en stofdeeltjes (vanaf de aarde zichtbaar). Dit
wordt de coma of kop genoemd.
* Achter de kop is er een staart. Soms zijn dat er 2. Eén bestaat er dan uit elektrisch
geladen gasdeeltjes en de andere uit stofdeeltjes. Deze wijzen door zonnewind en
stralingsdruk van de zon af.
- Meteoren (vallende sterren).
• Ze bestaan uit kleine stofjes.
• Ze hebben een grote snelheid van 60 km/s waarmee ze dan de aardatmosfeer
binnendringen. Door de grote wrijving die dan ontstaat branden ze binnen enkele seconden
op.
• Wanneer de baan van de zon kruist met de achtergelaten stofjes uit de staart van een
komeet zijn er hele meteorenzwermen te zien. Sommige keren jaarlijks terug.
* Perseïdenzwerm (12/13 augustus).
* Geminidenzwerm (13/14 december).
- Meteorieten en planetoïden.
• Meteorieten zijn brokstukken die te groot zijn om geheel in de aardatmosfeer te
verbranden.
• Ze zien eruit als vuurbollen voordat ze op de aarde inslaan.
• Wanneer de diameter > 1 km is, spreken we van een planetoïde of asteroïde.
• Men denkt dat een zeer grote planetoïde inslag de oorzaak is van het uitsterven van de
dinosauriërs (65 miljoen jaar geleden).
* Men denkt dat deze planetoïde een diameter van 10 km had en dat de kraterinslag
een doorsnede had van 180 km en 2 km onder het Mexicaanse eiland Yucatan ligt.
* De grens tussen het krijttijdperk en het paleogeentijdperk heet de K-T-grens. Deze
zie je in gesteente terug door het iridium dat erin zit.
- Supernova’s.
• Dit zijn exploderende reuzensterren die zijn opgebrand.
* Na het opraken van de brandstof voor kernfusie, stort het binnenste van een zware
ster ineen tot een neutronenster.
* Wanneer de ster zwaar genoeg is zelfs tot een zwart gat.
• De buitenste lagen worden de ruimte ingeblazen en zenden een zeer sterkte straling uit die
nog lang te zien is.
- De vraag is, of al deze uitleg van bijzondere gebeurtenissen de verwondering ervoor wegneemt.
- 2 belangrijke personen zijn Charles Lyell (= grondlegger van de geologie) en Charles Darwin (= van
de evolutieleer).
- Normen uit de natuur?
• Naturalistische drogredenen: wanneer groepen mensen proberen normen te ontlenen aan
natuurwetenschappelijke feiten en theorieën.
Hoofdstuk 10, modelgebruik.
- Model: een vereenvoudigde weergave van de werkelijkheid.
- Worden gebruikt voor:
• Kunst.
• Architectuur.
• Mode.
• Techniek.
• Natuurwetenschap.
• Geneeskunde.
- Er zijn verschillende soorten modellen (je moet voorbeelden kunnen herkennen in de toets):
• Schaalmodellen.
• Structurele modellen: laten zien hoe iets in elkaar zit.
• Cybernetische modellen (robots) (op de computer).
• Mathematische modellen (wiskunde) (op de computer).
• Diermodellen (= proefdieren) (om medicijnen uit te testen).
Domein 2, leven.
Hoofdstuk 11, leven is…
- De Grieken dachten eerst dat de wereld één groot organisme was.
- Empedocles bedacht de 4 elementen, hij dacht dat alles was opgebouwd uit deze dingen.
• Aarde.
• Water.
• Lucht.
• Vuur.
- Hippocrates dacht dat het lichaam uit alle 4 de elementen was opgebouwd. Het belangrijkste was
lucht. Ook wel pneuma: de levensadem.
- Sanctorius heeft met een speciale weegschaal zijn stofwisseling gemeten. Hij merkte dat je de hele
dag op onverklaarbare wijze gewicht verloor. Hij noemde dit onmerkbaar zweten.
- Homeostase (= gelijk houden): dynamisch evenwicht van het inwendig milieu. Dit kost energie.
• Bijvoorbeeld: de temperatuur, de bloedspiegel, de bloeddruk, etc.
• Dissimilatie: verbranden. Assimilatie: opbouwen.
• Je kunt stoffen kwijtraken via: * urine.
* uitwerpselen.
• Bedreigingen van binnenuit: bijvoorbeeld wanneer de temperatuur daalt.
• Bedreigingen van binnenuit: virussen en bacteriën. Maar ook temperatuur.
- Ook planten kunnen zich beschermen tegen bedreigingen. Wanneer ze worden aangevallen door
bijvoorbeeld mijten stoten ze een geur uit die andere planten kunnen ruiken. Onbesmette planten
kunnen zich dan beschermen tegen deze beestjes door bijvoorbeeld enzymen aan te maken,
daardoor smaken hun bladeren niet meer lekker en zijn ze beschermd. Alleen kunnen sommige
insecten deze gifstoffen onschadelijk maken (zie ook het plaatje van de akazia plant op bladzijde 52).
Planten die zich het beste kunnen aanpassen, kunnen dus het beste overleven.
- Wanneer er een mutatie is bij de regelgenen krijg je gehandicapte of misvormde
dieren/mensen/planten.
- In een organisme vinden we dus: stofwisseling, homeostase, bedreigingen van binnen en buiten,
kunnen reageren op prikkels uit omgeving, ontwikkelen en reproduceren zich volgens een
ingebouwde blauwdruk die vastligt in de genen.
- Aantal genen van de mens: 30.000.
LET OP: dit deel is gemaakt ná de les van woensdag. Hiervoor wist ik dus niet precies wat we wel en
niet moesten leren. De extra dingen die ze nog heeft toegevoegd, wat niet in het boek staat, heb ik
ook toegevoegd aan de samenvatting. Daar hoef je je dus niet druk om te maken, het is dus wel zo
dat sommige stukken eigenlijk niet nodig waren, maar die mag je er zelf uit halen.
Hoofdstuk 12, op verkenning langs de grenzen van het leven.
- Antoni van Leeuwenhoek: uitvinder van de microscoop. Hij vond toen diertgens. Door hem begon
men te twijfelen aan de theorie genaamd ‘generatio spontanae’ dat levende organismen uit dood
materiaal ontstaan.
- Virussen.
• Worden niet als levend beschouwd.
• Ze hebben geen stofwisseling. Voor het uitwisselen van stoffen of energie met hun
omgeving is de hulp van een ‘onvrijwillige’ gastheer nodig. Deze gastheercel doet dan
‘gedwongen’ veel kopieën van het virus maken. Het virus levert de gastheer daarvoor alle
benodigde genetische informatie. Nadat de gastheercel de nieuwe virussen heeft
geproduceerd, barst deze open zodat de nieuw gevormde virussen weer nieuwe
gastheercellen kunnen infecteren.
- Prionen.
• Soort eiwitten.
• Geen levende wezens. Geen stofwisseling en zelfs geen genetisch materiaal.
• BSE (= Bovine Spongeiform Encephalopathy) (= gekkekoeienziekte). Veroorzaakt door
prionen.
• In onze (zenuw)cellen zitten al ‘normale’ prionen. Wanneer we via voedsel ‘abnormale’
prionen binnenkrijgen en deze in contact komen met normale prionen worden dit ook
abnormale prionen, deze kun niet door ons lichaam worden vernietigd en uiteindelijk zal de
hele cel vol zitten met abnormale prionen waardoor de cel afsterft. Hierdoor krijg je ‘gaten’
in de hersenen. Vrijkomende abnormale prionen kunnen dan weer nieuwe cellen binnen en
dan sterven ook die af. Doordat er zo meerdere gaten in de hersenen ontstaan kan zo
iemand niet goed meer functioneren.
- Stasis.
• Sperma, eicellen en embryo’s van allerlei soort zoogdieren (ook de mensen) kunnen
worden ingevroren. Alle lichaamsprocessen staan dan stil maar ze zijn dan nog niet dood. Dit
heet statis. Na ontdooiing kunnen zaadcellen en eicellen gewoon weer worden gebruikt en
embryo’s kunnen weer verder groeien wanneer ze in een draagmoederlichaam worden
geplaatst.
- Coma.
• Wanneer een patiënt door een hersenbeschadiging in een toestand van totale
bewusteloosheid is geraakt, zonder bewustzijn.
• Mensen ontwaken soms uit een coma, maar soms is deze onomkeerbaar.
• Lichaamsontwikkelingen gaan wel gewoon door.
- Hersendood.
• Wanneer alle hersenactiviteit is stilgevallen ben je pas écht dood.
• Mensen in een onomkeerbare coma zijn nog niet dood, omdat bepaalde lichaamsfuncties
het nog doen. Je bent dan hersendood.
• Soms worden hersendode mensen in een coma ‘levend’ gehouden totdat bijvoorbeeld de
baby is geboren of alle organen (bij orgaan donoren) uit zijn genomen.
Hoofdstuk 13, mens en machine.
- Robot: een mechanisme dat min of meer de gedaante van een mens heeft en bewegingen,
verrichtingen of arbeid kan uitvoeren.
Hoofdstuk 14, ontdekkingsreis naar het binnenste van de mens.
- De oude Grieken deden zelf niet in lichamen snijden om het te onderzoeken. Hiervoor hadden ze 2
redenen:
1. Het onzekerheidsprincipe van Heisenberg. Wanneer je iets gaat onderzoeken, verandert
het.
2. De Grieken deden niet aan handenarbeid, dat was minderwaardig in hun ogen.
- Anatomie: hoe het lichaam in elkaar zit.
- Patheloog: iemand die in een lijk snijdt.
- Claudius Galenus.
• Ontleedde vooral apen en varkens om de bouw en werking van het menselijk lichaam te
doorgronden.
• Hij maakte alleen een belangrijke fout, hij dacht dat de inwendige bouw van een dier,
overeenkwam met de inwendige bouw van een mens. Wat in sommige gevallen niet zo blijkt
te zijn.
• Al zijn bevinding heeft hij in 17 anatomieboeken beschreven.
• Hij verzon ook dingen, omdat hij vond dat het er wel moest zijn. Zo zei hij dat er poriën in
hart zaten omdat daar de pneuma uit moet komen.
- Andreas Vesalius.
• Schrijver van het eerste goede anatomieboek.
- Günther von Hagen: ontwikkelde een nieuwe conserveringstechniek die plastinatie heet. Het komt
erop neer dat eerst al het lichaamsvocht wordt vervangen door aceton, waarna de aceton weer
wordt vervangen door kunststof. Op deze manier kunnen lichamen in allerlei posities goed bewaard
blijven. Hij heeft ook een rondreizende tentoonstelling ‘Körperwelten’.
Hoofdstuk 15, medisch-diagnostische methoden en technieken.
- 4 lichaamssappen, bedacht door Hippocrates van Kos.
• Bloed.
• Slijm.
• Gele gal.
• Zwarte gal (bestaat eigenlijk niet).
* Hij dacht dat wanneer iemand ziek was, het evenwicht tussen deze sappen was
verstoord.
- In de Middeleeuwen werd bij ziekte gekeken naar urine, slijm en bloed. Men dacht vooral bij urine
aan de kleur, plaats van troebelheid en neerslag te kunnen zien in welk orgaan de ziekte was.
- Diagnose: vaststelling.
- De aanwezigheid van een biochemische stof in bloed, slijm of urine kan worden gedaan met een
biosensor.
• Deze hebben een biologisch molecuul (enzym of anti-lichaam) en een elektronische chip.
Het enzym/anti-lichaam kan maar één soort molecuul herkennen en binden. Zodra dit
gevonden is, wordt een signaal afgegeven naar de chip en die zet het om naar een elektrisch
signaal. Zo hoef je de gemeten waarde alleen nog maar af te lezen van het schermpje.
• Kan worden gebruikt bij bijvoorbeeld het onderzoeken van glucose in urine bij suikerziekte.
- Spirometer: longcapaciteit meten.
- Bloeddrukmeting: informatie over de toestand van de bloedvaten.
- ECG (elektrocardiogram): hartfilmpje.
- EEG (elektro-encefalogram): hersenactiviteit meten.
- Echoscoop: hiermee krijg je een beeld van een nog ongeboren en kun je controleren of alles oké is.
- CAT/CT-scan (computerized axial tomography): persoon wordt in een apparaat gelegd waar het
röntgenapparaat omheen draait en zo foto’s maakt.
- MRI/NMR-scan (nuclear magnetic resonance): werkt met een zeer sterk magnetisch veld. Bij een
MRI wordt het magnetisch veld aangezet. Alle atomen gaan met hun positieve kant naar de magneet
staan (rechtop). Er klinkt ook een keihard geluid om energie toe te voegen aan de moleculen. Het
magnetisch veld en het geluid gaan tegelijk uit. De moleculen zakken terug. De extra energie wordt
waargenomen door de computer  foto. Hiermee kan men alle weefsels en organen in het lichaam
zeer gedetailleerd weergeven.
- PET-scan (positron emission tomography) (radioactief): wordt gebruikt om de
stofwisselingsactiviteit van organen (bijvoorbeeld de hersenen) te bestuderen. Hiermee is het
mogelijk om te kijken welk deel van de hersenen wanneer actief is en ook is het mogelijk om
tumoren op te sporen. Dan spuit men een radioactieve vloeistof in het lichaam, die verspreidt zich en
die kan worden waargenomen. Waar de vloeistof blijft, is de tumor.
- fMRI-scan: foto van hersenen met kleuren om activiteit waar te nemen.
- Kijkoperatie: met camera en licht.
- Met de microscoop kan met ook cellen en weefsels onderzoeken. Bijvoorbeeld om te kijken of
iemand een goed of kwaadaardig gezwel heeft. Ook kan hiermee bij een zwangerschap bij de
vlokkentest (vanaf week 10) en bij de vruchtwaterpunctie (vanaf week 14) celmateriaal verzamelen
en vervolgens controleren of er sprake is van erfelijke ziekten of van chromosoom afwijkingen
(bijvoorbeeld syndroom van Down.)